સાહિત્યપ્રકાર મુજબ સંગ્રહ... : શિન્ડલર્સ લિસ્ટ

ઓસ્કરની ચડતીના દિવસો હવે પૂરા થઈ ચૂક્યા હતા. યુદ્ધે તેને ચડતીના દિવસો દેખાડ્યા હતા એ રીતે શાંતિનો સમય તેને ક્યારેય ચડતી આપવાનો ન હતો! ઓસ્કર અને એમિલિ હવે જર્મનીના મ્યુનિકમાં પહોંચી ગયા હતા. થોડો સમય તેઓ રોસનર બંધુની સાથે રહ્યા હતા, કારણે કે હેનરી અને તેનો ભાઈ મ્યુનિકના એક રેસ્ટોરન્ટમાં સંગીત પીરસવા માટે જોડાઈ ગયા હતા, અને ઠીક-ઠીક સમૃદ્ધ પણ થઈ ગયા હતા! રોસનરના સાંકડા અને ખીચોખીચ એપાર્ટમેન્ટમાં એક જૂનો કેદી ઓસ્કરને મળ્યો ત્યારે તેનો ફાટેલો કોટ જોઈને એ આઘાત પામી ગયો હતો! ક્રેકોવ અને મોરાવિયાની તેની સંપત્તિ તો રશિયનોએ કબજે લઈ લીધી હતી અને બચેલું ઝવેરાત ખાવા-પીવામાં વપરાઈ ગયું હતું. ફિજનબમ કુટુંબ મ્યુનિકમાં આવ્યું ત્યારે તેઓ ઓસ્કરની નવીનતમ પ્રેમિકાને મળ્યા હતા! એ યહૂદી છોકરી બ્રિનલિટ્ઝમાંના બચી ગયેલાઓમાંની કોઈ ન હતી, પરંતુ તેના કરતાં પણ ખરાબ છાવણીમાં રહીને આવી હતી! ઓસ્કરને મળવા આવનારા લોકો, ઓસ્કરની આવી નબળાઈઓને કારણે એમિલિ માટે શરમ અનુભવતા હતા.

હાલ અક્ષરનાદ પર પ્રકાશિત થઈ રહેલી આ કૃતિ ‘શિન્ડલર્સ લિસ્ટ’ ગુજરાતી ભાષામાં પુસ્તકાકારે પ્રકાશિત થઈ રહ્યું છે. ઘણા મિત્રોએ પુસ્તકાકારે મેળવવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી હતી. અક્ષરનાદ પર પૂર્ણાહુતી થયા બાદ, એટલે કે આશરે દોઢ-બે મહિના બાદ આ કૃતિ પુસ્તક સ્વરૂપે ઉપલબ્ધ થશે. પ્રથમ તબક્કામાં બૂક કરાવનાર મિત્રો-રસિકોને આ પુસ્તક પડતર કિંમત વત્તા પોસ્ટેજ સાથે ઉપલબ્ધ કરવાની નેમ છે. હાલ માત્ર ફેસબુક પર અશ્વિનભાઈના મેસેજ બોક્સમાં કે અહીં કમેન્ટબોક્સમાં જાણ કરશો. પ્રકાશન થયે તુરંત મિત્રોને એ વિશે જાણ કરીશું.

હાલ અક્ષરનાદ પર પ્રકાશિત થઈ રહેલી આ કૃતિ ‘શિન્ડલર્સ લિસ્ટ’ ગુજરાતી ભાષામાં પુસ્તકાકારે પ્રકાશિત થઈ રહ્યું છે. ઘણા મિત્રોએ પુસ્તકાકારે મેળવવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી હતી. અક્ષરનાદ પર પૂર્ણાહુતી થયા બાદ, એટલે કે આશરે દોઢ-બે મહિના બાદ આ કૃતિ પુસ્તક સ્વરૂપે ઉપલબ્ધ થશે. પ્રથમ તબક્કામાં બૂક કરાવનાર મિત્રો-રસિકોને આ પુસ્તક પડતર કિંમત વત્તા પોસ્ટેજ સાથે ઉપલબ્ધ કરવાની નેમ છે. હાલ માત્ર ફેસબુક પર અશ્વિનભાઈના મેસેજ બોક્સમાં કે અહીં કમેન્ટબોક્સમાં જાણ કરશો. પ્રકાશન થયે તુરંત મિત્રોને એ વિશે જાણ કરીશું.

એમોન અને બૉસ સહિતના ઓસ્કરના બધા જ શરાબી મિત્રો ઓસ્કરને યહૂદી વાયરસનો શિકાર ગણાવીને ક્યારેક તેની મજાક ઉડાવતા હતા, અને તે પણ માત્ર કહેવા ખાતર નહીં! હકીકતમાં તેઓ શબ્દશઃ એવું માનતા હતા! અને તેઓ તો આવા વાયરસનો શિકાર થયેલા માણસનો કોઈ વાંક પણ કાઢતા ન હતા! સારા-સારા માણસો સાથે આવું થતું તેમણે જોયું હતું! મગજનો કેટલોક હિસ્સો ગુલામીમાં એવો સપડાઈ જતો હોય છે, જેમાં અડધી જગ્યામાં બેક્ટેરિયા ભરેલા હોય, અને અડધી જગ્યામાં જાદુ! એ બેક્ટેરિયા ચેપી હતા કે નહીં એવું કોઈ પૂછે, તો જવાબમાં તેઓ તરત જ હા કહી દેતા! જો જો, ખૂબ જ ચેપી છે આ બેક્ટેરિયા તો…! ઓબરલેફ્ટેનન્ટ સસ્મથના કિસ્સાને તેઓ ચેપ લાગવાના એક જાણીતા દાખલા તરીકે ટાંકતા હતા!

ઓસ્કરની ફેક્ટરીમાં ઉત્પાદન તો કંઈ થતું ન હતું. “એક ગોળી પણ નહીં,” બ્રિનલિટ્ઝના કેદીઓ માથું ધુણાવીને કહેશે. એવી ૪૫ એમએમની એવી એક પણ ગોળી નહીં, જેનો ઉપયોગ કરી શકાય! અને રોકેટનું એક ખોખું પણ નહીં! ક્રેકોવના વર્ષો દરમ્યાન ડેફમાં થયેલું ઉત્પાદન અને બ્રિનલિટ્ઝના હિસાબો વચ્ચેનો તફાવત ઓસ્કર પોતે પણ કબૂલે છે. ઝેબ્લોસીમાં ૧૬,૦૦૦,૦૦૦ જર્મન માર્કનાં એનેમલવાળાં વાસણોનું ઉત્પાદન કરવામાં આવ્યું હતું.

ડૉ. હિલ્ફ્સ્તેઇન, હેન્ડલર, લેવ્કોવિક્ઝ અને બાઇબર્સ્તેઇમે ક્રેંકેન્સ્ટ્યૂબમાં ડૉક્ટર તરીકે કામ કર્યું હતું. ટાઇફસ ફાટી નીકળવાની શક્યતાઓથી તેઓ સારી પેઠે પરિચિત હતા. આરોગ્ય માટે ટાયફસ જોખમરૂપ  હોવા ઉપરાંત, ઉપરથી આવેલા હુકમ પ્રમાણે બ્રિનલિટ્ઝને બંધ કરી દેવા માટેનું એક કારણ પણ બની શકે તેમ હતો! ચેપ લાગ્યો હોય તેવા કેદીઓને બળદગાડામાં ભરી-ભરીને બર્કેન્યુમાં બનાવેલી ટાયફસ માટેની ખાસ બેરેકમાં નાખી આવીને ત્યાં જ મરવા માટે છોડી દેવાના આદેશો આપવામાં આવ્યા હતા. સ્ત્રીઓ બ્રિનલિટ્ઝ પહોંચી તેના, એક અઠવાડિયા પછી, ઓસ્કર એક દિવસ સવાર-સવારમાં દવાખાનાની મુલાકાતે ગયો, તે દરમ્યાન બાઇર્બેસ્તેઇને તેને બે સ્ત્રીઓમાં ટાયફસ હોવાની શક્યતા અંગે જાણ કરી! માથાનો દુખાવો, તાવ, બેચેની, આખાયે શરીરમાં સામાન્ય કળતર, વેગેરે જેવાં લક્ષણો શરૂ થઈ ગયાં હતાં. થોડા જ દિવસોમાં ટાઇફસના લાક્ષણિક ચાઠા દેખાવાની બાઇબર્સ્ટેનની ધારણા હતી. બંને સ્ત્રીઓને ફેક્ટરીથી ક્યાંક અલગ રાખવી પડે તેમ હતી.

એમેલિયાની માફક બ્રિનલિટ્ઝની છાવણી પણ ઓસ્કરના ખર્ચે જ ચાલતી હતી. અમલદારશાહીના નિયમો પ્રમાણે ફેક્ટરીની અંદર ચાલતી બધી જ છાવણીઓ માલિકના ખર્ચે જ બાંધવામાં આવી હતી. એવું માનવામાં આવતું હતું કે મોટાભાગના ઉદ્યોગપતિઓને તારની વાડ અને પરચુરણ ચીજવસ્તુઓ જેવા નાના-મોટા ખર્ચ જેટલી કમાણી તો કેદીઓની સસ્તી મજુરીમાંથી જ થઈ જતી હતી! હકીકતે ક્રપ્પ અને ફાર્બન જેવા જર્મનીના માનીતા ઉદ્યોગપતિઓ તો એસએસની સંસ્થાએ પૂરી પાડેલી ચીજવસ્તુઓ અને તેમણે ફાળવેલા મજૂરોની મદદથી જ પોતાની છાવણી બાંધતા હતા. ઓસ્કર એસએસનો માનીતો ન હતો, એટલે તેને ખાસ કંઈ મળતું ન હતું! એસએસ દ્વારા તેને  સિમેન્ટના થોડા વેગનો બૉસ મારફતે અને બૉસે ઠરાવેલી ઘટાડેલી કાળાબજારની કિંમતે મળ્યા હતા. ફેક્ટરીના ઉત્પાદનમાં વાપરવા અને ચીજવસ્તુઓની હેરફેર માટે બે-ત્રણ ટન પેટ્રોલ અને બળતણનું તેલ પણ બૉસે જ તેને આપ્યું હતું. છાવણી ફરતે વાડ કરવા માટે થોડો તાર તો એ એમેલિયામાંથી લઈ આવ્યો હતો.

૧૯૬૩માં એમેલિયાના એક ભૂતપૂર્વ કેદીએ ન્યુયોર્કથી ‘માર્ટિન બબર સોસાયટી’ને લખેલો એક દુઃખદ પત્ર મળ્યો. પત્રમાં એણે લખેલું, કે એમેલિયાના બધા જ કેદીઓને મુક્તિ અપાવવાનું વચન ઓસ્કરે આપ્યું હતું. બદલામાં લોકોએ પોતાના શ્રમ વડે તેનું ઋણ ચૂકવી તેને સમૃદ્ધ બનાવ્યો હતો. અને છતાં પણ અમુક લોકોને તેના લિસ્ટમાં સામેલ કરાયા ન હતા. એ માણસને એવું લાગતું હતું, કે એ લિસ્ટમાં ન સમાવીને તેની સાથે દગાબાજી કરવામાં આવી હતી. કોઈ બીજા જ માણસે કહેલા જુઠ્ઠાણાને કારણે પોતાને આગ પરથી પસાર થવું પડ્યું હોય તેવા રોષ સાથે તેણે એ પછી જે કંઈ બન્યું તેને માટે ઓસ્કરને જવાબદાર ઠેરવ્યો હતો. ગ્રોસ રોસનની ઘતનાઓ, મોથેસનની ટેકરી પરથી કેદીઓને જે રીતે ફેંકી દેવામાં આવ્યા હતા તે, અને જે ભયાનક મૃત્યુકૂચ સાથે વિશ્વયુદ્ધનો અંત આવ્યો હતો… એ બધા માટે તેણે ઓસ્કરને જ જવાબદાર ઠેરવ્યો હતો! એ પત્રમાં સહજ ગુસ્સાને વશ સ્પષ્ટ રીતે વર્ણવવામાં આવ્યું હતું, કે એ લિસ્ટમાં પોતાનું હોવું એ કેટલી રાહતદાયક બાબત હતી, અને એ લિસ્ટમાંથી નીકળી જવું એ કેવી દૂર્ભાગ્યપૂર્ણ બાબત હતી!

શિન્ડલર વિશે કોઈપણ ચર્ચા નીકળે, યુદ્ધમાં બચી ગયેલા હેર ડાયરેક્ટર ઓસ્કર શિન્ડલરના મિત્રો આંખનું મટકું મારીને માથું ધુણાવીને ઓસ્કરના શુભ આશયોનો સરવાળો કરવાનો લગભગ ગાણિતિક પ્રયત્ન કરવાનું શરુ કરી દેતા હતા! શિન્ડલરના યહૂદીઓમાં ભાઈચારાની જે લાગણી હજુ પણ જોવા મળે છે તેની પાછળ તેમની એક જ દલીલ હોય છે, કે “મને તો સમજાતું જ નથી કે ઓસ્કરે આવું શા માટે કર્યું હશે!” વાતની માંડણી કરવા માટે એવું કહી શકાય ખરું, કે ઓસ્કર એક જુગારી હતો, લાગણીપ્રધાન વ્યક્તિ હતો, વગેરે. સંબંધોમાં પારદર્શિતા અને કંઈક સારું કામ કરવા માટેની સ્વભાવગત સરળતા તેને પસંદ હતી. ઓસ્કર પ્રકૃતિએ એક એવો ક્રાંતિકારી હતો જેને વ્યવસ્થાતંત્રનો ઉપહાસ કરવો ગમતો હતો; તેના સ્વભાવમાં ઉપર-ઉપર દેખાતી આંતરિક શાંતિની ઓથે, જરર પડ્યે આક્રમક બની શકવાની, કોઈનો પણ પ્રતિકાર કરવાની અને કોઈનાથી દબાઈ ન જવાની એક પ્રચંડ શક્તિ છુપાયેલી હતી! પરંતુ અહીં વાપરવામાં આવેલો એક પણ શબ્દ, જ્યાં-ત્યાંથી એકઠા કરીને નોંધેલા કે પછી ઉમેરેલા આ બધા જ શબ્દો, ઓસ્કરના એ સાતત્યભર્યા દૃઢનિશ્ચયનું વર્ણન કરી શકે તેમ નથી, જેના આધારે ૧૯૪૪ની પાનખરમાં એમેલિયાના તેના સાથિદારો માટે ઓસ્કરે એક અંતિમ સ્વર્ગ ઊભું કરી આપ્યું હતું.

ઓકેએચ (આર્મિ હાઇ કમાન્ડ)ના સિક્કા મારેલા હુકમો ઓસ્કરના ટેબલ પર પહોંચી ગયા હતા. યુદ્ધની પરિસ્થિતિના કારણે યુદ્ધ મંત્રાલયના ડાયરેક્ટરે ઓસ્કરને સંદેશો મોકલાવ્યો હતો, કે ‘કેએલ પ્લાઝોવ’ અને એમેલિયાની છાવણીઓને વિખેરી નાખવાની હતી. એમેલિયાના કેદીઓને વિસ્થાપિત કરવામાં આવે ત્યાં સુધી એમેલિયામાંથી પ્લાઝોવની છાવણીમાં પાછા મોકલી આપવાના હતા. ઓસ્કરે પોતે પણ, પ્લાન્ટને બંધ કરવા જરૂરી ટેકનિશ્યનોને રાખીને ઝેબ્લોસી ખાતેના પોતાના કામકાજને જેટલું બને તેટલું વહેલું સમેટી લેવાનું હતું. વધારે માહિતી મેળવવા માટે ઓસ્કરે ‘ઓકેએચ બર્લિન’ સ્થિત વિસર્જન સમિતિને અરજી કરવાની હતી.

ઉનાળાના એ ગુંગળાવી નાખે એવા દિવસે એમોનની ઑફિસની અંદર ખુલ્લી બારી પાસે બેઠેલા ઓસ્કરના મનમાં શરુઆતથી જ એવી છાપ પડી હતી કે આ મુલાકાત એક નાટક જ બની રહેવાની હતી! કદાચ મેડરિટ્ઝ અને બૉસને પણ એવું જ લાગ્યું હશે, કારણ કે તેમની નજર પણ વારેઘડીએ એમોન પરથી હટીને બારીની બહાર દેખાતી ચૂનાના પત્થરની ટ્રોલીઓ પર, અને આવ-જા કરતી ટ્રકો કે વેગનો પર જ જતી હતી.

વહીવટીભવનમાં આવેલી એમોનની ઑફિસમાં બે ટાઇપિસ્ટ હતા, જેમાં એક કુ. કોચમેન નામની જર્મન યુવતી હતી, અને બીજો એક મહેનતુ અને યુવાન યહૂદી કેદી મિતેક પેમ્પર હતો. આગળ જતાં આ પેમ્પરને ઓસ્કર પોતાનો સેક્રેટરી બનાવવાનો હતો, પરંતુ ‘૪૪ના ઉનાળામાં તો એ એમોન માટે કામ કરતો હતો. અને એટલે જ, બીજા લોકોની માફક એ પણ પોતાની હાલત બાબતે બહુ આશાવાદી ન હતો.

એપ્રિલ ૨૮, ૧૯૪૪ના દિવસે, અરીસાના એક ખૂણેથી પોતાને નીહાળતાં ઓસ્કર એટલું તો જોઈ શકતો હતો, કે છત્રીસ વર્ષની ઉંમરના પ્રમાણમાં તેની કમર ખાસ્સી વધારે દેખાતી હતી. પરંતુ આજના દિવસે યુવાન છોકરીઓને ભેટતી વેળાએ કોઈએ તેની જાડી કમરનો વિરોધ નહોતો કર્યો! કોઈપણની વગથી પર ગણાતા પોમોર્સ્કા અને મોન્ટેલ્યુપિક જેવા સત્તાના કેન્દ્રોની બહાર રહેવાની પરવાનગી ઓસ્કરને એસએસ દ્વારા જ અપાઈ હોવાને કારણે ઓસ્કરની ફેક્ટરીના જર્મન ટેકનીશ્યનોમાંથી જે કોઈ પણ એસએસના બાતમીદાર હશે, એ આજે જરૂર હતાશ થઈ ગયા હશે!

આ તરફ રાઇમન્દ ટિસ કંઈક જૂદી જ રીતે યહૂદીઓને મદદ કરી રહ્યો હતો. સૌમ્ય સ્વભાવનો ટિસ એક હોશિયાર ઓસ્ટ્રિઅન કેથલિક હતો. પગે એ થોડો લંઘાઈને ચાલતો હતો, જેના માટે કોઈ પહેલા વિશ્વયુદ્ધને જવાબદાર ઠેરવતું હતું, તો કોઈ તેને માટે બાળપણમાં થયેલા કોઈક અકસ્માતને કારણભૂત ગણતું હતું.

એમોન કે ઓસ્કર કરતાં એ દસ વર્ષ મોટો હતો. પ્લાઝોવની છાવણીમાં આવેલી જુલિયસ મેડરિટ્ઝની ગણવેશની ફેક્ટરીમાં કામ કરતા ત્રણ હજાર દરજીઓ અને મિકેનિકોનો વહીવટ એ જ સંભાળતો હતો. મેડરિટ્ઝની ફેક્ટરી સાથે વહીવટીભવન ટેલીફોન લાઈન વડે જોડાયેલું હતું, એટલે એમોન ઘણી વખત ટિસને પોતાની ઑફિસમાં ચેસ રમત રમવા માટે બોલાવતો હતો. પહેલી વખત રાઇમન્ડ એમોન સાથે રમવા ગયો ત્યારે અડધો કલાક થઈ જવા છતાં રમત એમોનની તરફેણમાં પૂરી ન થઈ!

કેટલાક લોકોને હવે એવું પણ લાગતું હતું કે હાર્યા જુગારીની માફક ઓસ્કર પોતાનું રોકાણ બમણું કરી રહ્યો હતો! તેના વિશે સાવ ઓછી જાણકારી ધરાવતા કેદીઓ પણ હવે એવું માનવા લાગ્યા હતા, કે ઓસ્કર જરૂર પડ્યે તેમને માટે જાન ન્યોચ્છાવર કેરી દે તેમ હતો! અત્યારે તો મા-બાપ પાસેથી નાતાલની ભેટ મેળવી રહેલા કોઈ બાળકના મનોભાવ સાથે તેઓ ઓસ્કરની આ કૃપાને સ્વીકારી લેતા હતા, પરંતુ આગળ જતાં તેઓ એવું પણ કહેવાના હતા કે હે ઇશ્વર, સારું થયું કે ઓસ્કર પોતાની પત્ની કરતાં પણ અમને વધારે વફાદાર હતો! કેદીઓની માફક કોઈક-કોઈક અધિકારીઓ પણ ઓસ્કરના આ ઉત્સાહનો લાભ લઈ લેતા હતા.

એ દિવસોમાં ઓસ્કર અઠવાડિયામાં ત્રણ દિવસ એમેલિયામાં આવતો. ફેક્ટરીના મેદાનમાં ઘોડા પરથી ઊતરતો ઓસ્કર શિન્ડલર અદ્દલ કોઈ ઉદ્યોગપતિ જેવો જ લાગતો હતો! અત્યંત દેખાવડો ઓસ્કર, ફિલ્મ અભિનેતા જ્યોર્જ સેન્ડર્સ કે કર્ટ જર્જન્સ જેવો દેખાતો! લોકો પણ તેને આ બે અભિનેતા સાથે જ સરખાવતા! પોતાનું ટુંકું જેકેટ અને જોધપૂરી કોટ એ એક ખાસ જગ્યાએ સીવડાવતો. ઘોડેસવારી માટેનાં તેનાં જુતાં એકદમ ચમકતાં રહેતાં. ચારે બાજુથી એ સમૃદ્ધિમાં આળોટતો માણસ હોય એવું લાગતું.

જેમ-જેમ કેદીઓમાં આ વાત ફેલાતી ગઈ, તેમ-તેમ એમેલિયા જવા માટે એમની વચ્ચે હરીફાઈ થઈ પડી. દોલેક હોરોવિત્ઝ નામનો એક કેદી પ્લાઝોવમાં ખરીદ અધિકારી હતો. એ જાણતો હતો, કે તેને સાવ એમને એમ તો શિન્ડલરની ફેક્ટરીમાં જવા દેવામાં નહીં જ આવે! પરંતુ છાવણીમાં તેની સાથે તેની પત્ની અને બે બાળકો પણ રહેતાં હતાં!

શિયાળાના છેલ્લા-છેલ્લા દિવસોમાં ધુમ્મસના રૂપમાં પૃથ્વી પોતાની આભા પ્રસરાવી રહી હતી, દોલેકનો સૌથી નાનો પુત્ર રિચાર્ડ સ્ત્રીઓના વિભાગમાં પોતાની માની પથારીમાંથી નીચે ઊતર્યો અને ટેકરી ઊતરીને પિતાની છાવણી તરફ દોડી ગયો. તેનું ધ્યાન તો સવાર-સવારમાં વહેંચાતી સૂકી બ્રેડમાં જ હતું. બ્રેડ મેળવવા માટે સવારની હાજરીના સમયે પિતાની સાથે હોવું તેને માટે જરૂરી હતું.

આપણે નથી જાણતા, કે માર્ચ મહિનાની તેર તારીખનો વસાહતનો એ છેલ્લો અને સૌથી ખરાબ દિવસ ઓસ્કર શિન્ડલરે કઈ રીતે પસાર કર્યો હશે. પરંતુ વસાહતમાંથી પ્લાઝોવની છાવણીમાં લઈ જવાયેલા તેના કામદારો કામ પર પાછા આવ્યા, એ સાથે જ ફરી એક વખત ઉત્સાહમાં આવી ગયો, અને ડેન્ટિસ્ટની આગામી મુલાકાત માટે ફરીથી માહિતી એકઠી કરવા મંડી પડ્યો. કેદીઓ પાસેથી તેને જાણવા મળ્યું, કે એસએસ દ્વારા ‘ઝ્વાંગસરબેઇટ્સલાર્જર પ્લાઝોવ’ જેવા લાંબા નામે ઓળખાવાતી એ છાવણી કેદીઓ માટે કોઈ રીતે યોગ્ય ન હતી. એમોન ગેટે યહૂદી ઇજનેરોની પર વિરુદ્ધમાં પૂરા જોશ સાથે તૂટી પડ્યો હતો. ઝાયમન્ટ ગ્રનબર્ગ નામનો યહૂદી ઇજનેર કોમામાં સરકી ગયો ત્યાં સુધી તેને માર મારવાની છૂટ તેણે ચોકીદારોને આપી દીધી હતી; છાવણીનું દવાખાનું દૂર સ્ત્રીઓની છાવણી પાસે આવવેલું હતું, ત્યાં પણ એને એટલો મોડો લઈ જવામાં આવ્યો, કે એ નિશ્ચિતપણે મૃત્યુ જ પામે! કેદીઓ ‘ડેફ’માં કામ પર આવ્યા ત્યારે ફરી એક વખત તેમને સંતોષ થાય એવો સુપ પીવા મળ્યો. સુપ પીતાં-પીતાં કેદીઓએ ઓસ્કરને એ પણ જણાવ્યું કે પ્લાઝોવનો ઉપયોગ માત્ર કેદીઓ માટેની છાવણી તરીકે જ નહીં, પરંતુ તેમાં યહૂદીઓને મૃત્યુદંડ આપવા માટે પણ કરવામાં આવી રહ્યો હતો. બધી જ છાવણીઓમાં હત્યા થઈ રહી હોવાની વાતો તો સંભળાતી જ હતી, પરંતુ અહીંના કેટલાક કેદીઓએ તો હત્યાના દૃશ્યો પોતાની નજરે જોયાં હતાં!

જોસેફાઇન્સ્કા સ્ટ્રીટના છેડે ઓગણીસમી સદીના એક જૂના મકાનના બીજા માળે આવેલા એક કમરામાં પોલદેક ફેફરબર્ગ અન્ય યહૂદીઓની સાથે રહેતો હતો. કમરાની બારીઓ વિસ્તુલાના કિનારે વસાહતની દિવાલની ઉપરની બાજુએ ખૂલતી હતી. વસાહતના છેલ્લા દિવસો વિશે અજાણ એવી નૌકાઓ વિસ્તુલાના વહેણમાં થઈને પસાર થઈ રહી હતી. એસએસની પેટ્રોલબોટ પણ કોઈ સહેલનૌકાની માફક, કંઈ જ બન્યું ન હોય એમ અકારણ આવ-જા પસાર થતી રહી હતી, જર્મન કમાન્ડો આવીને બધાંને શેરીમાં બહાર આવી જવાનો હુકમ કરે તેની રાહ જોઈને ફેફરબર્ગ પોતાની પત્ની મિલાની સાથે અહીં સંતાયો હતો. બેઠા કદની બાવીસ વર્ષની ગભરુ મિલા લોડ્ઝથી આવેલી એક શરણાર્થી યુવતી હતી. વસાહત સ્થપાવાની શરૂઆતના દિવસોમાં જ ફેફરબર્ગે તેની સાથે લગ્ન કર્યા હતા. ડૉક્ટરોના કુટુંબમાંથી આવેલી મિલાના પિતા એક સર્જન હતા અને ૧૯૩૭માં ભરયુવાનીમાં જ મૃત્યુ પામ્યા હતા. તેની માતા એક ચર્મરોગ-નિષ્ણાત હતી. રોસેલિયા બ્લાઉની માફક તેની માતા પણ ગયા વર્ષે ટાર્નોવની વસાહતોમાં લશ્કરી કાર્યવાહી દરમ્યાન પોતાના દરદીઓ સાથે ઊભી હતી ત્યારે એક ઑટોમેટિક રાયફલના ગોળીબારમાં વિંધાઈ ગઈ હતી.

ફેક્ટરી માલીકો પ્લાઝોવની મુલાકાતે આવ્યાના બે દિવસ પછી તેમને શુભેચ્છા આપવાના બહાને શિન્ડલર બ્રાંડીની એક બોટલ લઈને શહેરમાં આવેલી કમાન્ડન્ટ ગેટેની કામચલાઉ ઓફિસે પહોંચી ગયો. એ પહેલાં, ડાયેના રિટરની હત્યાના સમાચાર એમેલિયાની ઓફિસમાં તેને મળી ચૂક્યા હતા, અને એ કારણે જ ઓસ્કરે પોતાની ફેક્ટરીને પ્લાઝોવની બહાર રાખવાનો પાક્કો નિર્ધાર કરી લીધો હતો.

માલગાડીમાં બેસીને બૂડાપેસ્ટથી પાછા ફરતી વેળાએ ઓસ્કર શિન્ડલરે એવી ધારણા રાખી હતી, કે જર્મનો દ્વારા હવે વસાહતને બહુ ઝડપથી સમેટી લેવામાં આવશે. એ જ સમયે વસાહતની સાફસૂફી કરવાનું કામ પૂરું કરવા માટે, અને પ્લાઝોવની વેઠિયા મજૂરોની છાવણીમાં બાકી બચેલા કેદીઓનો હવાલો સંભાળવા માટે એમોન ગેટે નામનો એસએસનો અંટર્સ્ટર્મફ્યૂહરર લ્યૂબિનથી આવી રહ્યો હતો. ગેટે શિન્ડલર કરતાં આઠ મહિના જ નાનો હતો, પરંતુ ઉંમરની સાથે-સાથે તેમની વચ્ચે ઘણી સમાનતા હતી. ઓસ્કરની માફક એ કૅથલિક કુટુંબમાં ઉછર્યો હતો અને તેની જેમ છેક ૧૯૩૮ પહેલા જ, પોતાના લગ્ન-વિચ્છેદ પછી ચર્ચની વિધિઓમાં ભાગ લેવાનું એણે બંધ કરી દીધું હતું. ઓસ્કરની માફક એ પણ ‘રિઅલજિમ્નેશ્યમ’ હાઇસ્કૂલમાંથી ઇજનેરી, ભૌતિકશાસ્ત્ર અને ગણિતમાં સ્નાતક બન્યો હતો. આમ એ એક વ્યવહારુ માણસ હતો, કોઈ વિચારક નહીં; પરંતુ પોતાને તે એક દાર્શનિક માનતો હતો!

ડૉ. સેદલસેકે ઓસ્કરને અગવડભરી મુસાફરીની જે વાત કરેલી, એ સાચી જ ઠરી! મોંઘો ઓવરકોટ પહેરેલો ઓસ્કર પોતાની સૂટકેસમાં સુખસુવિધાઓના એવા-એવા સામાનની સાથે મુસાફરી કરી રહ્યો હતો, જેની મુસાફરીના અંત સુધી કોઈ જરૂર ન પડી. મુસાફરી માટે જરૂરી દસ્તાવેજો તો તેની પાસે હતા જ, પરંતુ એ દસ્તાવેજોનો એ ઉપયોગ કરવા માગતો ન હતો. સરહદ પાર કરતી વેળાએ એ દસ્તાવેજો રજુ કરવા ન પડે તો સારું એવું તેને લાગતું હતું. આમ કરવાથી જરૂર પડ્યે પોતે ક્યારેય હંગેરી ગયો હોવાનો ઇનકાર કરી શકાય.

સેદલસેક નામનો એક ઓસ્ટ્રિઅન યહૂદી ડેન્ટિસ્ટ ક્રેકોવમાં આવીને શિન્ડલર વિશે તપાસ ચલાવી રહ્યો હતો. બુડાપેસ્ટથી ટ્રેઇન મારફતે એ ક્રેકોવ આવ્યો હતો. તેની પાસેની બનાવટી તળિયાવાળી એક સૂટકેસમાં, જર્મન ગવર્નર જનરલ ફ્રેંક દ્વારા રદ્દ કરીને કબજે કરાયેલી પોલિશ ચલણ ઝ્લોટીની ઢગલાબંધ નોટો ઠાંસી-ઠાંસીને ભરેલી હતી.

પોતાના ધંધાર્થે મુસાફરી કરવાના બહાના હેઠળ બુડાપેસ્ટની ઝિઓનિસ્ટ બચાવ સંસ્થાના પ્રતિનિધી તરીકે તે અહીં આવ્યો હતો.

દુનિયાના અન્ય લોકોને તો ઠીક, પેલેસ્ટાઇનના ઝિયોનિસ્ટોને પણ છેક ૧૯૪૨ની પાનખર સુધી ખબર ન હતી, કે યુરોપમાં યહૂદીઓ પર કેવો જુલમ કરવામાં આવી રહ્યો છે! યહૂદીઓની પરિસ્થિતિ અંગે નક્કર માહિતી એકઠી કરવા માટે એમણે ઇસ્તંબૂલ શહેરમાં એક કચેરી ખોલી હતી.

શનિવાર સાંજ સુધી વસાહતની અંદર એસએસ અત્યંત વ્યસ્ત રહી. ક્રેકુસા સ્ટ્રીટના હત્યાકાંડ દરમ્યાન એસએસની ધાર્યું પરિણામ લાવવાની તાકાત શિન્ડલરે જોઈ જ હતી. હુમલાની આગોતરી જાણ ભાગ્યે જ કોઈને થતી હતી! અને શુક્રવારે કોઈ છટકી જાય, તો છેવટે શનીવારે તો પકડાઈ જ જતું હતું! જો કે આટલી નાનકડી ઉંમરે પણ સ્વસ્થ રહી શકવા જેટલી બુદ્ધિ, અને તેનાં કપડાંનો લાલ રંગ અંધારામાં ભળી જવાના કારણે, જિનીયા એ અઠવાડિયે તો બચી ગઈ!

એસએસની લશ્કરી કાર્યવાહી દરમ્યાન એ લાલ બાળક જીવી ગયું હશે એવું વિચારવાની હિંમત ઝેબ્લોસીમાં બેઠેલા શિન્ડલરમાં તો ન હતી! પોમોર્સ્કા સ્ટ્રીટના પોલીસ હેડક્વાર્ટર્સમાં બેઠેલા ટોફેલ અને અન્ય ઓળખીતાઓ સાથેની વાતચીત પરથી શિન્ડલરને ખબર પડી, કે વસાહતમાંથી સાત હજાર લોકોનો સફાયો કરી દેવામાં આવ્યો હતો! યહૂદીઓને લગતી બાબતોની ઑફિસના ગેસ્ટાપો અધિકારીઓ આ સફાઈની જાહેરાત કરતાં ખુશ થતા હતા, તો પોમોર્સ્કા સ્ટ્રીટના કારકુનો પણ જૂન મહીનાની આ કાર્યવાહીનો વિજયોત્સવ મનાવી રહ્યા હતા!

વસાહતમાં લોકોને જે તકલીફો પડતી હતી તેના વિશે થોડી ધારણા તો ઓસ્કર પોતાના કર્મચારીઓના ચહેરા પરથી જ બાંધી લેતો હતો. શ્વાસ લેવાની, શાંતિથી ભોજન લેવાની કે પોતાના કુટુંબ સાથે બેસીને પૂજાપાઠ કરવાની પણ ફુરસત વસાહતમાં કોઈની પાસે ન હતી. સામેની વ્યક્તિ પર શંકા રાખીને જ કેટલાયે લોકો પોતાના માટે આશ્વાસન અને રક્ષણ મેળવી રહ્યા હતા. રસ્તા પર જતા યહૂદી પોલીસ પર જાય એટલી જ શંકા એમને પોતાની સાથે રહેતા માણસ પર પણ રહેતી હતી! એ સમય જ એવો હતો, કે કોઈ ડાહ્યો માણસ પણ કોના પર વિશ્વાસ કરવો એ નક્કી કરી શકે તેમ હતું નહીં! જોસેફ બાઉ નામના એક યુવાન કલાકારે વસાહત વિશે લખ્યું હતું, કે “એક-એક રહીશનું પોતાનું આગવું, ગુપ્ત અને રહસ્યભર્યું વિશ્વ હતું.”

પોલીસમેન ટોફેલ અને એસએસની ટેક્સ્ટાઇલ ફેક્ટરી ઓસ્ટફેઝરના દારુડિયા અમલદાર બૉસ જેવા વિવિધ સ્ત્રોત તરફથી ઓસ્કરને અફવાઓ સાંભળવા મળી હતી, કે વસાહતમાં આથી પણ વધારે સઘન લશ્કરી કાર્યવાહી થવાની હતી. કાર્યવાહીનો અર્થ કંઈ પણ કરી શકાય તેમ હતો. લ્યૂબિનથી આવેલી કેટલીક કમાન્ડો ટૂકડીઓને એસએસ દ્વારા ક્રેકોવમાં પ્રવેશ આપવામાં આવી રહ્યો હતો. વંશીય સુધારણાના ક્ષેત્રે આ ટૂકડીઓએ બહુ નક્કર કામગીરી નિભાવી હતી! ટોફેલ દ્વારા ઓસ્કરને એવી માહિતી આપવામાં આવી હતી હતી, કે એણે ઉત્પાદનમાં કાપ મૂકવો ન હોય, તો જુન મહિનાની પહેલી અઠવાડિક રજા સબાથ પછી રાત્રે કામ કરનારા કર્મચારીઓ માટે ફેક્ટરીમાં જ થોડી પથારીઓની કામચલાઉ વ્યવસ્થા કરી રાખવી.

એ ઉનાળે પણ, હજુ સુધી લોકો એ વિચારને જ વળગી રહ્યા હતા, કે વસાહત ભલે નાની હોય, પરંતુ પોતાની કાયમી માલિકીની તો હશે! ૧૯૪૧ના વર્ષમાં આ વિચાર સાચો પણ લાગતો હતો. વસાહતમાં એક પોસ્ટઑફિસ હતી, અને વસાહતની પોતાની પોસ્ટેજ સ્ટેમ્પ પણ હતી. વસાહતનું આગવું સમાચારપત્ર પણ હતું, પછી ભલે તેમાં વેવેલ અને પોમોર્સ્કા સ્ટ્રીટના આદેશો સિવાય ખાસ કશું છપાતું ન હોય! લ્વોસ્કા સ્ટ્રીટમાં રેસ્ટોરન્ટ બનાવવાની છૂટ પણ મળી હતીઃ ફોર્સ્ટર રેસ્ટોરન્ટ! ગામડામાં રહેવાનાં જોખમો, અને ગ્રામજનોનાં બદલાતાં રહેતાં વલણથી બચવા માટે વસાહતમાં પાછા આવી ગયેલા રોસનર બંધુઓ એ રેસ્ટોરન્ટમાં વાયોલિન અને એકોર્ડિઅન વગાડતા હતા. થોડા સમય માટે તો એમ પણ લાગ્યું, કે શાળાઓમાં ઔપચારીક શિક્ષણ પણ શરૂ થઈ જશે, ઓર્કેસ્ટ્રા એકઠું થશે, સંગીતના કાર્યક્રમો નિયમિત યોજાશે, અને કોઈ ઉપયોગી જૈવિક સંરચનાની માફક જ યહૂદી જીવન પણ, એક કારીગરથી બીજા કારીગર સુધી અને એક વિદ્વાનથી બીજા વિદ્વાન સુધી, ફરી એક વખત શેરીઓમાં પનપવા લાગશે! પરંતુ આવો વિચાર કરવો એ એક તરંગી બાબત જ નહીં, પરંતુ ઇતિહાસના તર્કસંગત વહેણ માટે અપમાનજનક હોવાની જાહેરાત પોમોર્સ્કા સ્ટ્રીટના એસએસ અધિકારીઓ દ્વારા હજુ સુધી કરવામાં આવી ન હતી!

ગામડામાંથી આવેલું એ દંપતી આમ તો બહુ આબરૂદાર હતું. બાળકીને ગામડામાંથી ક્રેકોવની વસાહતમાં લઈ આવતાં એમને શરમ પણ આવતી હતી. બાળકી એમને ખૂબ જ વહાલી હતી અને એમની સાથે ભળી પણ ગઈ હતી! પરંતુ એક યહૂદી બાળકને હવે તેઓ પોતાની સાથે રાખી શકે તેમ ન હતાં. એસએસ તો શું, નગરપાલિકા પણ હવે તો એક યહૂદીની ભાળ આપવા બદલ પાંચસોથી વધારે ઝ્લોટીનું ઈનામ આપતી હતી. યહૂદીઓના પડોશીઓ જ તેમની માહિતી પોલીસને પહોંચાડી દેતા હતા, એટલે પડોશી પર પણ ભરોસો રાખી શકાય તેમ ન હતો. અને કોઈને ખબર પડી જાય તો એકલી બાળકી જ નહીં, તેઓ પોતે પણ મુશ્કેલીમાં મુકાઈ જાય તેમ હતું. હે ઇશ્વર, ગામડામાં તો એવા પણ વિસ્તારો હતા, જ્યાં ગ્રામજનો દાતરડાં લઈ-લઈને યહૂદીઓને શોધવા લાગી પડ્યા હતા!

લિપોવા સ્ટ્રીટથી થોડે દૂર એક સાંકડા માર્ગ પર, ‘જર્મન બોક્સ ફેક્ટરી’ આવેલી હતી, જેનો પાછળનો ભાગ શિન્ડલરના એનેમલ પ્લાંટ તરફ પડતો હતો. કંપનીઓનો ભૂખ્યો અજંપ શિન્ડલર ઘણી વખત એ તરફ ફરવા નીકળી પડતો, અને ફેક્ટરીના નિરીક્ષક અર્ન્સ્ટ કનપાસ્ટ સાથે, કે પછી કંપનીના જૂના માલિક અને અત્યારના બની બેઠેલા મેનેજર એવા સાઇમન જેરેથ સાથે ગપ્પા મારી લેતો હતો. જેરેથની બોક્સ ફેક્ટરી છેલ્લા બે વર્ષથી ‘જર્મન બોક્સ ફેક્ટરી’ બની ગઈ હતી, અને એ પણ, હંમેશની માફક કોઈ પણ જાતની રકમની લેવડદેવડ કે દસ્તાવેજ પર સહી કર્યા વગર જ!

આર્થર રૂસનઝ્વાઇગના યહૂદી મંડળના સભ્યો હજુ પણ પોતાને વસાહતમાં રહેતા યહૂદીઓના ભરણપોષણ અને આરોગ્યના સંરક્ષક માનતા હતા, અને વસાહતની યહૂદી પોલીસ પાસે પોતે કોઈ સમાજસેવક હોય તેવી પાડતા હતા. યુવાન યહૂદીઓ પ્રત્યે દયા દાખવીને તેમને થોડું શિક્ષણ મળી જાય તેવો પ્રયત્ન પણ તેઓ કરતા હતા. જો કે એસએસ મુખ્યાલય માટે તો તેઓ એવા એક વધારાના પોલીસદળ જેવા જ હતા, જેમણે અન્ય પોલીસદળની માફક એસએસના હુકમનું માત્ર પાલન જ કરવાનું હોય! પરંતુ સન ૪૧ના ઉનાળા સુધી જીવતા રહેલા યહૂદી પોલીસદળના કોઈ સભ્યની સ્થિતિ એવી રહી ન હતી.