(મમતા સામાયિક ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૬ ‘અતીતરાગ’માંથી સાભાર)
સૂરજ વળી પાછો વાદળમાં ઢંકાઈ ગયો. બસ-સ્ટેશન ના ચોગાનનાં ખાબોચિયાં એકાએક અંધ બની ગયાં. એક નવી બસે પ્રવેશ કર્યો અને કન્ડકટરે નીચે ઉતરીને સીટી વગાડી. ડ્રાઈવરે રીવર્સ ગતિમાં મદદ કરવા માંડી. બસનાં વ્હીલ પાણીવાળા ભાગમાં રહે એ ડ્રાઈવરને ગમતું ન હતું અને બસના બારણા નીચે ખાબોચિયું આવે તો પેસેન્જરોને ચઢતાં-ઊતરતાં કેવી રીતે ફાવે એ કન્ડક્ટરની મૂંઝવણ હતી.બસને બે વાર પાછી પાડીને આગળ લીધી તે પછીય પાછલાં વ્હીલ તો કાદવવાળા પાણીમાં જ રહ્યાં. કન્ડક્ટર કન્ટ્રોલરની કેબિન ભણી ઉપડ્યો. એક ડોશીએ કંઈક પૂછવા ધાર્યુ હોય એમ બે ડગલાં ચાલીને એ એની સામે ગયાં.’આ તો એક્સપ્રેસ બસ છે’. એમ કહીને કન્ડક્ટર ડોશીનો પ્રશ્ન સાંભળ્યા વિના જ આગળ વધી ગયો. ડોશી ચાલવાનું ભૂલી ગયાં.
એક યુવક બસનું પાટિયું વાંચીને ડોશી ભણી ગયો. એણે ડોશીને જોયાં જ ન હતાં. એ અગાઉ ઊભ હતો તેમ અન્યમનસ્ક ઊભો રહ્યો. ડોશી એની સાવ પાસે આવ્યાં. એનું બાવડું પકડ્યું. યુવક સહેજ નવાઈ પામ્યો. પછી નવાઈનો ભાવ શમી ગયો. ડોશીની અસહાય અવસ્થાને એ સમભાવથી જોઈ રહ્યો. ડોશી બોલવા લાગ્યાં. એ વચ્ચે વચ્ચે પ્રશ્ન કરતાં હોય એમ લાગતું હતું. યુવક ધ્યાનથી સાંભળી રહ્યો હતો પણ એને કશી સમજ ન પડી. ડોશી હજી બોલતાં હતાં.આમને આમ બોલ્યા ત્યાં જ કરશે તેમ માનીને હવે યુવકે એમને પૂછ્યું –
‘તમારે ક્યાં જવું છે?’
ડોશીએ ત્રણ ચાર વાક્યોમાં જે કહ્યું, એનો એવો અર્થ થતો હતો કે એમણે પાછા જવું છે.
‘પણ ક્યાં જવું છે? ‘ક્યા ગામે?’
ડોશી ફરીથી બોલવા લાગ્યાં એમાંનું કશું સમજાય એવું ન હતું. કોણ જાણે કેમ એ અધવ્ચ્ચે અટકી ગયાંને પછી એટલું બોલ્યાં કે બસમાં બેસાડતું નથી.
‘તમારા ગામ નું નામ?’
ડોશી બોલવા ગયાં પણ દાંત વિનાના મોંમાંથી કશો અવાજ ન નીકળ્યો યુવકે માન્યું કે ડોશીએ માનસિક સ્વાસ્થ્ય ગુમાવ્યું છે, કે પછી ભૂલાં પડ્યાં છે અથવા એમને ભારે આધાત લાગ્યો છે. બાકી, વૃદ્ધાવસ્થાને લીધે માણસ પોતાના ગામનું નામ ભૂલી જાય એવું બને ખરું?
‘આમ ક્યાં નીકળ્યાં હતાં?’
આ વખતે પણ ડોશી કશો સ્પષ્ટ જવાબ આપી ન શક્યાં. એ જે કંઈ બોલ્યાં એમાથી એમ તારવી શકાયું કે એ એમના દીકરાને મળવા આવ્યાં હતાં પણ કોઈએ એની ઓરડી બતાવી જ નહીં. ઘણા લોકો એમણે પૂછ્યું, આજીજી કરી પણ કોઈએ એમને દીકરા પાસે પહોંચાડ્યાં જ નહીં. હવે થાકી ગયાં છે તેથી પાછાં જવું છે. ઘેર ખોરડું ચૂ તું હશે તો શું થશે?
‘તમારું ગામ કઈ બાજુ આવ્યું?’
ડોશીએ બેઉ હાથ ઊંચા કર્યા, દિશા સ્પષ્ટ ના થઈ.
‘બસમાં બેસીને આવ્યા હતાં?’
ડોશીએ માથું હલાવ્યું. હલાવવા ધાર્યુ હશે એટલું કદાચ હાલ્યું નહીં ચહેરા પરની કરચલીઓમાં આછો કંપ થોડી વાર સુધી રહ્યો.ડોશી રડી તો નહીં પડે એવી દહેશતથી યુવકે આગળ પૂછ્યું,
‘તમારું ગામ સડક પાસે છે?’
ડોશીએ કહ્યું કે વડ પાસે. તળાવની વાડ પાસે બસ આવે.સવારે વાદળા હતાં, અંધારું હતું.
‘ચણેલો વિસામો છે?, સામી બાજુ બાવળિયાની ઝાડી છે?’
ડોશીએ હા પાડી અને એમના ચહેરા પર સહેજ રાહતનો ભાવ ફરકવા ગયો.
યુવક બીડી પીતા કન્ડક્ટરને મળ્યો. મનોમન ગામનું નામ નક્કી કરીને એણે કન્ડક્ટર કહ્યું. કન્ડક્ટરે કહ્યું કે આ તો એક્સપ્રેસ બસ છે, ત્યાં ઊભી રહેતી નથી. યુવકની મક્કમ ભલામણ પછી કન્ડક્ટર ત્રીજી વાર ના પાડી ન શક્યો. યુવકે ગજવામાંંથી પૈસા પણ કાઢ્યા હતા. અજાણી ડોશી માટે આ માણસ પૈસા કાઢે છે તો બસ ઊભી રાખવામાં મારું શું જવાનું હતું એમ સમજીને એણે બસનું પગથિયું ચડતાં ડોશીને મદદ કરી. યુવકે નાનું પોટકું બસમાં મૂક્યું. બધાં પેસેન્જરોએ પાછળ નજર કરીને ડોશી સામે જોયું. કશું ન દેખાયું હોય એમ બીજી મિનિટે સહુ બસ હજી કેમ ઊપડતી નથી એની ચિંતા કરવા લાગ્યાં. ડોશીને ટિકિટ આપી કંડક્ટરે ઘંટડી વગાડી. ડોશી પોટકાની ગાંઠ છોડવા મથી રહ્યાં પણ ન છૂટી. પછી એમની જીર્ણ આંગળીઓ પોટકાની ગાંઠ પાસે સ્થિર થઈ ગઈ,ચીપકી રહી. બસ ઊપડી અને પાછળથી ઉછળી. ડોશી ધ્રૂજી ઊઠ્યાં. શરીરની ધ્રૂજારી પછી મન સુધી પહોંચી ને બેઠક પર એ લપાઈને બેઠાં, એમના ખભા સંકોચાયા અને માથું નમી ગયું. બસ બીજી વાર ઊછળે તો આંચકો સહેવાની એમની તૈયારી ન હતી.
મુખ્ય રસ્તો આવી જતાં બસની ઝડપ વધી. ડોશીને કળ વળી, એ સીધાં બેઠાં. અવારનવાર બહાર જોવા લાગ્યાં. કોઈવાર ખુશ થાય, કોઈ વાર અકળાય. એકવાર ની લાંબી અકળામણમાં પોટકાની ગાંઠ નીચે હાથ નાખીને કશુંક શોધવા લાગ્યા. શોધતાં જ રહ્યાં.
ત્રણ સ્ટેશન પછી કંન્ડક્ટરે ઊંચા અવાજે પૂછ્યું – ડોશીમા, તમારે ક્યાં ઉતરવું છે?
ડોશીમાં ઉતરવા માંગતાં હોય એમ ખોળામાં પોટકું દબાવીને ઊભાં થવા ગયાં કન્ડક્ટરે હાથના ઈશારાથી એમને બેસી રહેવાનું કહ્યું, એ સમજ્યો કે ડોશી સાંભળતાં નથી. કેટલાં પૈસાની ટિકિટ આપી હતી એ યાદ કરીને એણે મનોમન સમજી લીધું કે ડોશી ક્યાં ઊતરવાનાં છે.
એક પેસેન્જરે ટિકિટ બતાવીને બાકી રહેલા પૈસા માગ્યા. ‘આપું છું’ કહીને કંન્ડક્ટરે પૈસા ગણવા માંડ્યા. વળી ગયેલી નોટો સરખી કરીને ગોઠવી. પેલા પેસેન્જરને બાકી રહેલી રકમ આપીને ઉંચા અવાજે પૂછ્યું; ‘કોઈના પૈસા બાકી નથી ને?’ જવાબ ન મળતાં એણે કંઈક ગાવા માંડ્યું. એકાએક એને કંઈક યાદ આવ્યું ને ઊભા થઈને ઘંટડી વગાડી. ડ્રાઈવરે બસ ધીમી પાડી પણ ઊભી ન રાખી. એની પાસે જઈને કન્ડક્ટરે કહ્યું કે સબ- સ્ટેશનની આ બાજુ બસ ઉભી રાખજે નહીં તો પેસેન્જર્સ ચડી જશે.
કન્ડક્ટરે બારણું ખોલ્યું, ડોશીને ઊતારવામાં મદદ કરી.એકબીજા પેસેન્જરે પણ ઉતરી જવાનું એકાએક નક્કી કર્યુ, ડોશી જમીન પર પગ સ્થિર કરીને કન્ડક્ટરને આશીષ આપવા માગતાં હોય એમ કંઈક બોલવા લાગ્યાં. કન્ડક્ટરે હસતે મુખે બારણું બંધ કર્યું અને બે ને બદલે ત્રણ વાર ઘંટડી વગાડી.
ડોશીની સાથે ઊતરેલ એક ભાઈ આગળ વધી ગયા ડોશી થોડાં ડગલાં ચાલીને થંભી ગયાં. કંઈક બોલ્યાં. આગળ વધી ગયેલા ભાઈએ પાછળ જોયું. એ અનિચ્છાએ પાછા આવ્યાં. પણ ડોશીએ એમની સામે ન જોયું, આજુબાજુ જોઈ રહ્યાં હતાં.
‘તમારે ક્યાં જવું છે?’
ડોશીએ કદાચ સાંભળ્યું જ નહીં. વડ હતો, તળાવ પણ હતું આકાશમાં વાદળ પણ હતાં. એ બધું જોયા પછી હવે એ રસ્તો શોધતાં હતાં.
‘તમારે ગામમાં આવવું છે?’
ડોશી કંઈક બોલવાં લાગ્યાં. પેલાં ભાઈને એવો ખ્યાલ આવ્યો કે ડોશી ભૂલથી બીજા સ્ટેશને ઊતરી ગયાં છે. એની સામે પીઠ કરીને ડોશી સડક ભણી દૂર દૂર જોવા લાગ્યાં તે પછી તો એ ભાઈ ને ખાતરી થઈ ગઈ કે ડોશી એની સાથે આવવાના નથી. એ ચાલ્યો ગયો.
ડોશી ઊભાં હતાં. સડકની બેઉ દિશામાં વારાફરતી જોતાં હતાં. એમ જોતાં થાકી જતાં ત્યારે વડ ભણી જોતાં હતાં, કોઈક વાર તળાવ ભણી. એક વાર ડોક ઊંચી કરી ને ઉપર આકાશ ભણી જોવા ગયાં એમ કરવા જતાં એ પડતાં પડતાં બચ્યાં. પછી બેસી ગયાં અને પોટકાની ન છૂટતી ગાંઠ છોડવા મથવા લાગ્યાં.
– રઘુવીર ચૌધરી
લેખકનું નામ રઘુવીર ચૌધરી વાંચ્યું એટલે હોંશે હોંશે ” પોટકું ” વાંચવા લાગ્યો, પરંતુ આ તો કોથળામાંથી બિલાડું નીકળ્યું ! કશું પણ સમજાયું નહિ ! અરે! આવા મોટા ગજાના લેખક શું કહેવા માગે છે, … તે જ સમજાયું નહિ ! આને વાર્તા કહી શકાય ? … એમ માનવાની ભૂલ ન કરતા કે અમને સાહિત્યની સમજ નથી.
તંત્રી સાહેબને વિનંતી કે … લોકભોગ્ય સાહિત્ય પીરસો. — મોટાં નામ ઉપર ન જાઓ.
ન સમજાયું, એ તમારી મુશ્કેલી છે.
બીજા બધાને ગમી.
બહુ જ સરસ ચિંતન છે.
વિચારતા કરી મૂકે એવી વાર્તા છે.
બહુ જ સુંદર વાર્તા છે આ…
મમતા મેગેઝીનમાં આ વાર્તા વાંચવામાં આવી હતી ત્યારે આફરીન થઈ જવાયું હતું.
ખુબ સરસ શેરીંગ જીગ્નેશભાઈ..