એકલવ્યની ગુરુદક્ષિણા – ગણપત ભાવસાર ‘શ્રવણ’ 7

[ જેમના માત્ર બે જ કાવ્યો સાહિત્યમાં આજ સુધી પ્રગટ થયાં છે અને જે બેમાંનું એક શ્રી બળવંતરાય ઠાકોરે પોતે સંપાદિત કરેલી ‘આપણી કાવ્યસમૃદ્ધિ’ માં ઉતાર્યું છે તે શ્રી ગણપત ભાવસારે ‘શ્રવણ’ ની સહીથી લખેલું કાવ્ય ‘એકલવ્યની ગુરુદક્ષિણા’ જૂન ૧૯૮૩ના કુમાર સામયિકમાં પ્રસિધ્ધ થયેલું. કવિએ એ પછી કોઈ અન્ય રચનાઓ કરી નથી પરંતુ તેમની કાવ્યરચનાની શક્તિ આ કાવ્યો સુપેરે વ્યક્ત કરી જાય છે. મહાભારતના એક નાનકડા પ્રસંગ એવા એકલવ્યની ગુરુદક્ષિણા રૂપે અંગૂઠો આપવાની વાત અને એ છતાંય શ્રેષ્ઠ ધનુર્ધર થવાની તેની તમન્ના, ગુરુદક્ષિણા આપી શકાઈ તેનો હાશકારો અને અર્જુન સાથેની સરખામણી વગેરે એકલવ્યના મનનાં ભાવો સુપેરે અને ખૂબ પ્રભાવશાળી રીતે વ્યક્ત થયાં છે. ]

[૧]

કાંઈ નહીં, ગુરૂ કાંઈ નહીં; તમે લીધો છે અંગૂઠો આમ !
જોજોને લૈશ ચલાવી હું અંગૂઠાં વિના યે માહરું કામ.

જોર છો ને મને આવતું, આવતું’તું એનાથી બમણું સહેજ,
મુક્ત થયો તમ ઋણથી, ન્હેતર દેવું એ શિર પે વાળવું રે’ત.

આજ પ્રભાતે તમે લઈ દક્ષિણા, પળીઆ હસ્તિનાપુરની વાટ,
પાછળ પાછળ બકરા ઘેટાંશી કૌરવ પાંડવ કેરી જમાત.

કુદતી નાચતી દોડતી દેખીને આંખડીઓ મારી નીરે ભરાય,
રાજના બાળ આ ભીલકુમારનો હાથ કપાવીને કાં ખુશી થાય?

જાણું તમારી તો ઈચ્છા ન’તી જરી આશાઓમાં મમ અગ્નિ દેવાની
જ્યારે મેં તમને વૃક્ષને છાંયડે માટીની મૂર્તિ તમારી દેખાડી,

ત્યારે કેવી તમ મુખપે ગર્વની લાલપ આવી હતી સરી સહેજ !
શિર પે માહરા દ્રષ્ટિ પડી તમ, કોમળ આશિરવાદની પેઠ.

અર્જુને આવીને કાનમહીં તમ કીધું, ગુરુદેવ, શું તે ન જાણું !
મુખના ભાવ તમારા ધીરેધીરે બદલાયા, જેમ વાતા રે વા’ણું.

આભ ધીરે ધીરે આખડીઓ બીડે, સૂર્યના તેજથી યે જાય અંધ,
તેમ તમારી મૃદુ મધુ લાગણી આદેશ આગળ થૈ ગઈ બંધ .

[૨]

એમાં ન’તો જરી દોષ તમારો ગુરુદેવ, સઘળું હું પરમાણું,
દેવ સમી તમ વિદ્યા, પરંતુ જે માનવી નિર્બળ પેટ તમારું.

ધીરે ધીરે મમ પાસ આવી તમે ફેરવીને મમ શિર પે હાથ,
સજળ નયને ધીમે રહી કહી દક્ષિણા દેવાની વાત,

સમજ્યો’તો ગુરુ દ્વન્દ્વ તમારા હ્રદયમાં ચાલતું તે સમે ભારી !
દેખી ન’તી શું મે મુખે તમારા એ રાજવી શિષ્યોની ક્રૂર ખુમારી ?

કેડમાંથી મમ કાઢ્યું કૃપાણ, ને મૂકી તમારાં બે ચરણે માથું,
આંખ મીંચી પળ ધન્ય ઘડી કેરું, દ્રોણ ગુરૂજી મેં અમૃત ચાખ્યું.

એકી ઝટાકે મેં અંગૂઠાને કર્યો હાથ થકી મમ ક્ષણમાં જુદો,
લોહીની ધારે તમારાં ચરણનો વાટની ધૂળ ને કાદવ લૂછ્યો.

‘દીર્ઘજીવી રહો, વત્સ’ કહી તમે ચાલ્યા ગયા જોયા વિના જ પાછું,
આંખડીમાં તમ પોતાની દીનતા ઉપર ખેદનું નીર રે નાચ્યું.

ઓ રે ગુરુદેવ મારે એ અંગૂઠાનું નવ કંઈયે કામ
આંખડીનું તમ નીર મળ્યું મને સાધનાનું મમ શ્રેષ્ઠ એ દામ !

અર્જુન છો પટ્ટશિષ્ય થતો રે’તો છોને હું ભીલકુમાર રે’ આવો,
એને ન કોઈ દિ’ મળશે ગુરુ માટે નિજ અંગૂઠો દેવાનો લ્હાવો !

– શ્રવણ

બિલિપત્ર –

રંગ આપને અતિઘણો, રંગરેજ મતિધામ !
કોણ રંગ દે હ્રદયને, તુમ બિન સુંદર શ્યામ.