करिष्ये वचनं तव। – ઉમાશંકર જોશી 6

આખી ગીતાનો મર્મ કોઈ એક ચરણમાં શોધવો હોય તો તે ઉપરના શબ્દોમાં શોધી શકાય. શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને જીવનના રહસ્યનું વિવિધ રીતે દર્શન કરાવે છે. એને પેરે પેરે બધું સમજાવે છે. મોહવશ થઈને તું જે કરવા નાખુશ છે તે અવશપણે – પરાણે પણ તારે કરવું પડવાનું જ છે એમ પણ એ જરૂર કહે છે. તેમ છતાં એ પછી તરત જ બધી દલીલો પૂરી થતાં, અંતે અર્જુનને મુક્ત રાખે છે – પોતાની મેળે બધી બાજુથી વિચાર કરી તને જેમ ઠીક લાગે તેમ કર – यथेच्छसी तथा कुरु તરત જ એ શબ્દોનો અર્જુનના અંતરમાંથી પડઘો પડે છે; करिष्ये वचनं तव – તમારું કહ્યું કરીશ. ભગવાન બધું વ્યક્તિની સ્વતંત્ર ઈચ્છા પર છોડે છે. વ્યક્તિને જ્ઞાન હોય કે પોતાની સ્વતંત્રતા જેવું આ વિશ્વની યોજનામાં ન જેવું છે તેમ છતાં તે સ્વેચ્છાથી વિશ્વયોજનાની સંવાદિતામાં સૂર પુરાવે અને કમને એમાં જોડાયે એ બે માં ફરક જરૂર છે. એ કમને જોડાય તો વિશ્વસંગીત એટલું બેસુરું રહે છે. એના અહમનો કચવાટ સતત વિક્ષેપકર નિવડ્યા કરે છે. સ્વેચ્છાથી જોડાય તો જ એના રક્તના તાલેતાલે વિશ્વસંગીતનો લય પૂર્ણપણે સચવાય. આ સ્વેચ્છાપૂર્વકના મુક્ત આત્મસમર્પણનું સૂચન તો ઉપરના વચનમાં છે જ. તે ઉપરાંત પણ ગીતાના શિક્ષનનું સારસર્વસ્વ એ ત્રણ શબ્દોમાં રજૂ થયું છે.

ગીતા એ વાદવિવાદ કરતાં કરતાં તત્વબોધ થશે એવા ખ્યાલથી ચલાવેલી શાસ્ત્રચર્ચાનો ગ્રંથ નથી. કોઈની આગળ પહેલી વાર ગીતા સંભળાવો. ધનુષ્યબાણ બાજુએ મૂક્યાં તે પછી શ્રીકૃષ્ણ સાથે સવાલ જવાબ ચાલ્યા તે બધું એ મોં વકાસીને સાંભળ્યા કરશે, પણ આખો વખત એને પ્રશ્ન તો એ થયાં કરશે કે પછી અર્જુન ધનુષ્યબાણ લઈને લડવા ઉભો થયો કે નહીં? બે સૈન્યોની વચ્ચે ઉભેલા અર્જુનના પ્રતીક દ્વારા મનુષ્યમાત્રની આ કાર્ય કરવું કે ન કરવું એવી મૂંઝવણનું એ કાર્યમાંથી છૂટવાનું અશક્ય હોય એવી ક્ષણ વખતનું – ચિત્ર ગીતાકારે આપણી સમક્ષ રજૂ કર્યું છે. ગીતાકારનો જવાબ અર્જુનના પહેલા શબ્દમાં જ છે – करिष्ये એટલે હું કરીશ. અર્જુને – માણસમાત્રે કાર્ય તો કરવાનું જ છે.

પણ ધનુષ્યબાણ મૂકી દઈ વિષાદમાં સરી પડનારા અર્જુનમાં અને પછી ધૃતિ અને ઉત્સાહપૂર્વક ફરી ધનુષ્યબાણ હાથમાં લેનારા – કર્મને સ્વીકારનારા અર્જુનમાં ફેર છે. વચલી ક્ષણોમાં એને કશુંક સમજાયું છે. એ કહે છે करिष्ये वचनं  – કહ્યા પ્રમાણે કરીશ. એટલે કે શું કહ્યું હતું એ બરાબર સમજવા જેટલી એનામાં વિવેકશક્તિ, સૂઝ, જ્ઞાનશક્તિ હોય અને એ કાર્ય કરે તો જ એનું કર્મ કૃષ્ણે કહ્યા પ્રમાણેનું હ્યોઅ, નહીં તો આપણો અખો કહે છે તેમ ‘કહ્યું કંઈ ને સમજ્યું કશું, આંખનું કાજળ ગાલે ઘસ્યું’ એના જેવું થાય. અર્જુનના वचनं શબ્દમાં જ્ઞાન સૂચવાયું છે. કર્મ કરીશ એમ અર્જુન કહે છે પણ તે કર્મ જ્ઞાન પૂર્વકનું હશે.

करिष्ये वचनं પણ તે કોનું? મારું? નામારો કક્કો ઘૂંટીશ એમ નહીં,  तव – તમારા વચન પ્રમાણે આચરણ કરીશ એવો અર્જુનનો ઉદગાર છે. तव શબ્દથી સંપૂર્ણ પ્રપતિભાવ ભક્તિ સૂચવાય છે.

આમ આ એક करिष्ये वचनं तव એ ચરણમાં કર્મ જ્ઞાન અને ભક્તિ એ ત્રણેયના સમન્વયપૂર્વકના મુક્ત આત્મસમર્પણનો ગીતાનો સંદેશ વ્યક્ત થયો છે.

– ઉમાશંકર જોશી.

આપ સૌ વાચકમિત્રોને નવરાત્રી અને દુર્ગાષ્ટમીની શુભકામનાઓ. આપણા અંતરમનમાં પણ માતાજીના આશિર્વાદે જ્ઞાનનો અને જાગૃતિનો પ્રકાશ લાધે તેવી શુભેચ્છાઓ.