જીવતર – મીનાક્ષી ચંદારાણા 7


(‘વાર્તાઉત્સવ’માંથી સાભાર)

ડોશીને ક્યાંય સુખ નહોતું. છોકરાને સમજાવ્યો, પણ એ માન્યો નહીં. ટોળાનો શું કે એકલદોકલનો શું. કોઈનોય ભરોસો કરાય એવું રહ્યું નહોતું. એવામાં કર્ફ્યુંમાં છૂટ મુકાઈ. શેઠનો સંદેશો આવ્યો કે છોકરાએ દુકાને જઈને કીમતી સામાન ઘરભેગો કરી દેવો. છોકરો તો દુકાને જવા તૈયાર થઈ ગયો. ડોશીને આ જરાય નહોતું ગમ્યું. ડોશીએ છોકરાને કહ્યું કે મૂઉં! પૂળો મૂક એવી નોકરીમાં! પંદર દા’ડે-મહિને, આજ નહીંને કાલ બીજી નોકરી મળી જશે, પણ આ છોકરો માન્યો નહીં, ધરાર ગયો…

રોજરોજ તો સીધાસાદા દેખાતા આ શહેરમાં એક તણખો ઝરવા જેટલી જ વાર રહેતી. સાથે રહેતી, સાથે નોકરી-ધંધો કરતી, અરસપરસની ધાર્મિક કે સામાજિક જરૂરિયાતો પૂરી પાડતા નાના મોટા ધંધામાંથી રોટલી રળી ખાતી આ આમપ્રજા… શી ખબર, કયા કારણે એ જ આસ્થાની વાતમાં સામસામે આવી જઈ મારવા મરવા પર ઊતરી આવતી હતી! આડા દિવસે સત્ય-અહિંસાના ગુણગાન ગાતો એક સામાન્ય માણસ, બીજા સામાન્ય માણસની, જીવતા – અજાણ્યા – નિર્દોષ – નાના માણસની કતલ કરતાં અચકાતો નહોતો.

ડોશીના જીવને ક્યાંય સખ નહોતું, વલોપાતનો પાર નહોતો અને, માથે ઢગલો કામ ગાજતું હતું. પાસેની દુકાનેથી બે કિલો બાજરી લઈ, વીણી, ઘંટીએ નાખી, સહિયારા નળે જેમ-તેમ પાણી ભર્યું. શાક-પાંદડું ઘરભેગું કર્યું. કપડાં ઝીંકી કાઢ્યાં, વાસણ માંજ્યાં. ચૂલો પેટાવી ખાવાનું બનાવ્યું. એટલામાં તો ડોશીના પગ એકી બેકી રમવા માંડ્યા. મૂળે તો વિચારમાંને વિચારમાં અડધી રાત આમથી તેમ પડખા ફેરવ્યાં હતાં. વળી ગરમી અને મચ્છરેય ઊંઘ ઉડાડવા માટે પૂરતાં હતાં. ને ધમાલની ધાક એવી કે બારી ખુલ્લી રાખતાંય વિચાર કરવો પડે એમ હતું. ઊંઘ આવે ક્યાંથી? થાકેલી ડોશી બેસી પડી ને પોતાના હાથે પોતાના પગ, જેમ તેમ દબાવતી રહી.

પગ દાબતાં દાબતાં એના મનમાં ઊગ્યું કે જાણે બેસીને ડોસો એના પગ દબાવી આપે છે. એના મ્લાન, થાકેલા મુખ પરના હોઠ જરા મલક્યા અને સ્મિતનો એક હળવિ તરંગ ફરી વળ્યો. ‘ડોસો પાછો આવવાનો નથી… પણ, મુઈ મને સાચવી’તી એવી…’ ડોશી મનમાં બબડી. ખાવા-પિવા પહેરવા ઓઢવા તો બહુ સારુ નહોતી પામી એ ડોસા પાસેથી, પણ ડોસાએ એવું તો દીધું’તું કે ગયો ત્યારે ડોસીના મોઢાનું નૂર ને શરીરનું ચેતન – બધું ઉસેટીને લેતો ગયો. ‘બાકી પચ્ચાને માથે પાંચ….એ કંઈ જાતે પગ દાબવા પડે એવી ઉંમર નથી…’

પાકેલી ને થાકેલી ડોશી ઘેનમાં સરવા માંડી. ખુલ્લા બારણાનું એને ભાન ન રહ્યું. જરી વાર થઈને પડોશણ આવી. ખુલ્લુ ફટાક બારણું જોઈને આવી’તી. ને ડોશીને ઊંઘતી ભાળી, હલાવીને ઊઠાડી. ‘ભારે સુખિયો જીવ ડોશી તારો! આમ ખુલ્લા – ફટાક દરવાજા, ને ઊંઘ આવી જાય છે…’ એવું બબડતી, બારણું બંધ કરાવીને પડોશણ ગઈ. ડોશી ફરી આડી પડી ગઈ.

ફરી મન ચગડોળે ચડ્યું. છોકરાની ચિંતા થવા લાગી. ક્યારે આવશે આ છોકરો? માંડ કર્ફ્યું છૂટ્યો જરીવાર માટે, ત્યાં શેઠિયાએ ધકેલી દીધો દુકાને. શેઠિયાનું શું જાય, છોકરાને ધકેલી દેવામાં? આંયાં છોકરાને જીવનું જોખમ…

ડોશીને ધાક પેઠી કે છોકરાને ક્યાંક ખોઈ બેઠી તો..? ધાકમાં ને ધાકમાં નીંદર આવતી હતી એય હરામ થવા લાગી. આંખો ખુલ્લી રાખે, તો હૈયાનું ધકધક કાનમાં બઘડાટી બોલાવે, બંધ રાખે તો શું નું શું દેખાય! ‘એ છોકરો સાઈકલ લઈને જાય છે… ચારે બાજુ જોતો જોતો. લે… આ નાળાપરનો પુલ આવ્યો… બાપુ, સાચવીને જાજે… સામીબાજુએથી સામાવાળા ઘેરી વળશે… તો કાં તો છરિયું ખમવાની, કાં પછી આ નદી-નાળું-વોંકળો… જે કહો તે, એમાં ભુસ્કો મારવાનો… અલ્યા, કહું છું…જોઈને જાજે…’ ડોશીનો બબડાટ ચાલુ હતો.

‘છોકરો તો એઈ… ને સાઈકલ મારી મૂકી છે… ને આ આવી પૂગ્યો દુકાનવાળા રોડ ઉપર. હવે તો બહું છેટું નથી… આ દુકાનમાં પોગ્યો ને આ સામાન લીધો…. બાપા… જલદી નીકળ… છોકરો તો આ સામાન લઈને પાછો સાઈકલ પર સવાર… પાછો વળવાય માંડ્યો… આ આવી ગયો પુલ ઉપર… હાલ ભાઈ, ઝટ ઘરભેગો થા, હવે બહું છેટું નથી. ઓ.. આ શું! કેવડું મોટું ધાડું… અરે, તમે મારા છોકરાને ઝપટમાં લીધો કે શું? બાપા… એને નો… મારશો…! બાપા એણે કંઈ નથી કઈરું! છોડો એને છોડો.. કોણ સાંભળે! છરી હુલાવી દીધી… આ શેર છૂટી લાલ… કોનું લોહી આ…! મારા લાલનું? કે….!’

ઘાંઘી-બાઘી ડોશીએ જોરથી ચીસ નાખી…!ને ચીસ નાંખતાવેંત સપનામાંથી જાગી પડી…! પડોશણ દોડતી આવી. જોરજોરથી બારણું ધબધબાવવા માંડી. ચેતન વિનાના પગ ઉપર ઊભી થઈ ડોશીએ બારણું ખોલ્યું. ટોળું ભેગું થઈ ગયું હતું. ડૂમો છૂટી પડ્યો… ડોશી બહુ રડી. બહુ એટલે…. છાતીફાટ રડી. આખુ સપનું અને બીજી કંઈક વાતો ઠાલવી દીધી આંસુની નદીમાં. છાતી જાણે હળવી થઈ ગઈ. પડોશણે ડોશીને છાની રાખવા પાણી દીધું. ડોશીને તાળવે તેલ ઘસી આપ્યું. ચાર બટલા મોંમાં ઘલાવ્યાં. ડોશી બેઠી થઈ.

કોઈક કહેવા લાગ્યું કે મોતનું સપનું આવે એ તો સારું. જેનું મોત ભાળ્યું હોય એની આવરદા વધે… કોઈક વળી એમ બોલ્યું કે વહેલી સવારનાં સપનાં સાચાં પડે, દિવસનાં નહીં… છોકરો અબઘડી કામકાજ પતાવી પાછો આવશે..

ડોશીના જીવમાં જીવ આવ્યો ને વાસણકૂસણ ઘસી, કપડાં વાળી કામ પતાવી, પાછી પગ વાળીને બેઠી. પણ છોકરો ન આવ્યો. બપોર ગઈ, સાંજ ગઈ, ‘છોરો આયો નંઈ…’ ડોશી વિચારે છે, ત્યાં તો હો હા સંભળાઈ. ટોળું ઘર બાજુ આવતું દેખાયું. ડોશીની આંખો કઈ કળે એ પહેલાં ટોળાએ પોટલું પટક્યું. ચારે બાજું દશે દિશાએ લાલ રંગ દેખાયો. એની વચ્ચે આંતરડાનો લોચો…. ડોશીએ પાછી એવી જ ચીસ નાંખી. એ પડી ગઈ. બેભાન થઈ ગઈ. ભાનમાં આવી ત્યારે દિકરી-જમાઈ, ને બીજા સગાં-વહાલાં આવી ગયાં હતાં. પોટલું તો પોલીસ લઈ ગઈ હતી. પોટલાની જગ્યાએ ભૂખરું ધાબું દેખાતું હતું.

કોઈએ પાણી પાયું. ડોશીએ પીધું ને બેઠી થઈ. રડવું ન આવ્યું. હૈયામાં જાણે ખાલી ચડી ગઈ હતી. દુઃખ ન લાગ્યું એવું ન હતું. પણ છોકરો મરે એ પહેલાં તો એણે છાતીફાડીને રડી લીધું હતું. કદાચ એ જ સમયે એ મર્યો હશે…. કે પછી મરતો હશે..! ડોશીએ ભૂખરા ધાબાવાળી જગ્યાએથી નજર હટાવી લીધી. છોકરો જાણે બહારગામ ગયો હોય એમ મન શાંત હતું.

આટલાં વરસોની જેમ બીજા વીસ દીવસો પણ નીકળી ગયા. ‘છોકરો પાછૉ નહીં આવે તો?’ એ ડરે એક વખત ડોશીના પગ ઢીલા થઈ ગયા હતા. છોકરો ખરેખર પાછો થયો, ત્યારે એની પાછળની વિધિઓમાં અને સગાંસંબંધીઓનાં ધાડા અને વારંવાર થતા ખરખરા અને એકની એક વાતો… છોકરાનું ન હોવું ડોશી માટે સ્વીકાર્ય સત્ય બની ગયું. ડોશી નવી જિંદગીમાં દિવસે દિવસે ગોઠવાતી ગઈ. ડોશીનું મન ઠેકાણે પડતુ જોઈ, છોકરીએ પોતાને ઘેર જવાની તૈયારી આદરી.

ડોશીને માથે હવે કોઈની જવાબદારી રહી નહોતી. એક પોતાની જાતનું જ પૂરું કરવાનું જ હતું. એક કામ પણ મળી ગયું હતું. એક બંગલાવાળાને ઘેર આખો દિવસ રહીને એક નાનો છોકરો સાચવવાનો હતો. બદલામાં એને રહેવું, ખાવું-પીવું, કપડાં મફત ને વળી બાર મહિને પાંચ હજાર…! છોકરો હતો ત્યારે જ એને આ કામ મળે એમ હતું પણ છોકરાને એકલો છોડીને બંગલે રહેવા જવું પડે. અને છોકરો ના પાડતો’તો આ ઉંમરે કામ કરવાની, હવે પેટ માટે કંઈક તો કરવું પડશે ને… ભલું થજો બંગલાવાળાનું! છોકરી – જમાઈ પણ બહુ સારાં. દોડાદોડી કરીને આટલું ગોઠવીને ગયાં.

ડોશી નવા ઘરમાં આવી ગઈ. મનને સમજાવતી – પટપટાવતી કામ કરવા માંડી. સગવડ તો પહેલા કરતાં વધુ થઈ ગઈ હતી. પાકી રૂમ, માથે છાપરું, છતમાં પંખો, સારું ખાવું-પીવું, સારું કપડું… જો કે છોકરા વિનાના જીવતરમાં સગવડનો કોળિયો ડોશીને ક્યારેક ગળે અટલી જતો. પણ જેમતેમ જિંદગી ચાલવા માંડી.

એક માઝમ રાતે ડોશીને સપનું આવ્યું કે એનો છોકરો સાઈકલ પર પુરપાટ ઝડપે આવી ઘરમાં પેઠો છે. ભર્યા શ્વાસે કહે છે કે ‘મા, મને જલદી ખાવાનું આપ… બહુ ભૂખ લાગી છે… રોટલો… છાસ… ડુંગળી… જે હોય એ ખાવા આપી દે…’

ડોશી જાગી પડી. આંખ ખોલી. જોયું તો અજવાળું થવામાં હતું. ડોશી સપનામાંથી ધરતી પર આવી. એને યાદ આવ્યું કે માથે ઢગલો કામ પડ્યું’તું. પોતાનાં કામ ઉપરાંત બંગલાવાળાના છોકરાને નવડાવવાનો હતો, ખવડાવવાનું હતું. બંગલાવાળાના સમય બરાબર સાચવા પડે…

એણે ઝટપટ કામ પતાવવા માંડ્યું. નાહી-ધોઈ કપડાં દોરી પર નાંખતા ડોશીને લાગ્યું કે કપડાં વચ્ચેથી જાણે કોઈ એની સામે ડોકિયું કરી લે છે… અરે!… આ તો ડોસો કે શું…!

ડોશી ઝટ ઘરમાં આવી. અંતરમાં ડોકિયું કર્યું. ડોસો ત્યાં બેઠો’તો, ને કે’તો’તો, ‘ગાંડી! કોઈની વાતમાં આવીશ નહીં. સવારે જોયેલાં બધાં સપનાં સાચાં પડતાં નથી. તું કામ કર્યે રાખ. ને હા… કામ પતે એટલે જલ્દી અહીં આવજે મારી પાસે… પછી તારા પગ દબાવી દઉં…’

ડોશીએ નીચે જોયું. મ્લાન મોં પર ફરી એક સ્મિતનો તરંગ ફરી વળ્યો. એના નાના ઘરને તાળું માર્યું. ચાવી છેડે બાંધી બંગલાવાળાના છોકરાને રમાડવા એણે પગ ઉપાડ્યા.

– મીનાક્ષી ચંદારાણા


આપનો પ્રતિભાવ આપો....

7 thoughts on “જીવતર – મીનાક્ષી ચંદારાણા

  • Subodhbhai

    અવિરત વહેતી અને પ્રભાવિત કરી જાય એવી સુઁદર વાર્તા.

  • દુષ્યંત દલાલ

    મીનાક્ષી બેન,
    અભિનંદન!
    કથાનક નાની પણ તમારી જમાવટ અને રજુઆત હૃદય સ્પર્શી રહી .
    માનવ જીવન પર આધારિત આ વાતાઁ અનેરી લાગી.
    દુષ્યંત દલાલ

  • Raksha

    વાર્તા એટલી સુંદર રીતે લખાઈ કે વણથોભે અંત સુધી વાંચી ગઈ! ખુબ સરસ!
    ડોશીની મનોવેદના અને વાસ્તવિકતાનો સ્વીકાર…….બધું ઘણું હ્રદય સ્પર્શી ગયું

    મીનાક્ષીબેનને મારા અભિનંદન!

  • chiman Patel "chaman'

    ખુબજ સુંદર! વાંચવાની શરુઆત કરી કે મૂકવાનું મન ન થયું!.શબ્દોની સજાવટ અને બિન જરુરી શબ્દોને છોડી આ લેખ દિલ જીતી જાય છે. મીનાક્ષી બહેનને મારા અભિનંદન અમેરિકા બેઠાં બેઠાં અને અક્ષરનાદના સ્ંપાદકને પણ!

  • chandralekha

    નજરો નજર જોતા હોઈએ એવો આભાસ કરાવી દીધો મીનાક્ષીબેન ની વાર્તાએ.
    અત્યંત સંવેદનાસભર .