સ્મિતોપદેશ – રાજુલ ભાનુશાલી 20


હું ક્યારેય તમને તમારા ભાગનું સ્મિત આપવામાં અંચઈ નહિ કરું, તમે મને મારા ભાગનું સ્મિત આપશોને?

રોમેરોમથી રાજીપાનો સંદેશો જ્યારે હ્રદયને મળે છે ત્યારે સ્મિત ફરકવા જેવી અદ્દભુત ઘટના ઘટતી હોય છે. હોઠ વંકાય અને એમનો આકાર બીજના ચંદ્રમા જેવો થઈ જાય માત્ર એને સ્મિત ન કહેવાય. સ્મિત એ છે જે પ્રથમ આંખોમાં દેખાય ને પછી હોઠ સુધી પહોંચે. સ્મિતત્વ મનુષ્યત્વને કુદરત તરફથી મળેલું અનન્ય વરદાન છે. હમણાં થોડાંક દિવસ પહેલાં વોટ્સએપ મેસેજમાં સુમંત દેસાઈની લઘુકથા મળી. જેમાં એક હતાશ વ્યક્તિની વાત હતી. એ વ્યક્તિ આત્મહત્યા કરવા જઈ રહી છે. ઘરેથી નીકળતાં પહેલાં એ નક્કી કરે છે કે રસ્તામાં જો એવી એકાદ પણ વ્યક્તિ  મળશે જે એની સામે જોઈને સ્મિત કરશે અને એથી એના મનમાં જો જરાક પણ હુંફ પ્રગટશે તો પોતે આત્મહત્યા કરવાનું માંડી વાળશે. હવે એ વ્યક્તિનું શું થયું? એને કોઈ એવી વ્યક્તિ મળી કે નહીં? આ વાત સાચી છે કે કલ્પના એ બધું જવા દઈએ. મેસેજમાં છેલ્લે સવા મણનો સવાલ એ હતો કે ધારોકે તમે જ એને સામા મળ્યા હોત તો શું કર્યું હોત? એને ત્યાંથી ઘરે પાછા ફરવાનું કારણ તમે આપી શક્યા હોત?

અપરિચય અને પરિચય વચ્ચેની સીમા પર બનતી સુખદ ઘટનાને સ્મિત કહે છે. જતાંઆવતાં કોઈ સાવ અજાણી વ્યક્તિ આપણને કોઈ જ કારણ વગર નાનકડું સ્મિત આપે ત્યારે સામે આપણા ચહેરા પર પણ નાનકડી સ્માઈલ આવી જાય છે. રસ્તામાં ચાલતી વખતે,  ટ્રેન કે બસમાં પ્રવાસ કરતી વખતે કોઈને આપણાથી ધક્કો લાગી જાય તો  એક નાનકડા સ્મિત સાથે સોરી કહી દેવાથી વાત ત્યાં જ પતી જતી હોય છે. આ સ્મિતનુંય બગાસા જેવું છે. સામે કોઈ બગાસા ખાતું બેઠું હોય તો એને જોઈને આપણને પણ બગાસા આવવા લાગે. 

વૃક્ષ છાંયડો આપી શકે પણ સ્મિત ન આપી શકે. પ્રાણી ગરજી શકે, ઘુરકી શકે, ભાંભરી શકે, કોયલ ટહુકી શકે, કાગડો કાગી શકે પરંતુ સ્મિત ન રેલાવી શકે. મારો અનુભવ જોકે જુદો છે. મારે ત્યાં વર્ષોથી બીલાડીઓ છે. જ્યારે જ્યારે હું એની પીઠ પર હાથ ફેરવું એ હુંફાળો પ્રતિસાદ આપે. એનું મોઢું જરાક ખુલે પરંતુ અવાજ ભાગ્યે જ નીકળે. વ્હાલનો પડઘો તે રીતે એ પાડે. મને એવું લાગે કે જાણે એ એની સ્મિત કરવાની પોતીકી રીત છે! કુદરતમાં એવા ઘણાં તત્વો છે કે જેની સ્મિત કરવાની પોતીકી રીત છે એવું કહી શકાય. નદી ધસમસે, વરસાદ વરસે, પવન લહેરાય, તારા તમટમે, ફૂલ મઘમઘે. આ બધાં તત્વો દેખીતી રીતે સ્મિતતા ભલે નથી પણ કોઈકનાં ચહેરા પર સ્મિત રેલાવી શકવાને ચોક્કસ સક્ષમ છે. પૈસાથી બધું જ ખરીદી શકાય, પણ સ્મિતને તો ‘સહજતા’ના માર્ગે જ પામવું પડે.

હાસ્ય અને સ્મિતમાંય ઘણો વિરોધાભાસ છે. હાસ્ય પેદા કરી શકાય, સ્મિત પેદા ન થઈ શકે. રાજુ શ્રીવાસ્તવની સ્ટેન્ડ અપ કોમેડી હોય કે કપિલ શર્માની, એ તમને કોઈક ને કોઈક ક્ષણે ખડખડાટ હસાવવામાં ચોક્કસ સફળ થશે. પરંતુ સ્મિત એમ પ્રગટતું નથી. એને પ્રગટવા માટે આંખોની અનુમતિ જોઈએ. આંખો જો સ્મિતનાં હોવાપણાંમાં ટાપસી નહિ પુરાવે તો એ  સાવ માંદલુ લાગવાનું. કીકીઓમાં પડતું પ્રતિબિંબ કહી શકે એ વ્યથાનું છે કે પ્રસન્નતાનું! સ્મિત જેવી સુવર્ણી ઘટના સાથે દુઃખ પણ એટલું જ પ્રાબલ્યથી સંકળાયેલું છે. સ્મિતથી દુઃખ પણ વ્યકત થઈ શકે છે, એ પણ એક્કેય શબ્દ બોલ્યા વિના!

બે વ્યક્તિઓ વચ્ચેના દિવસોના  અબોલા એક નાનકડું સ્મિત તોડાવી શકે. સ્મિતધર્મ ઘરસંસારનું ચાલક બળ છે. શક્યતાનું કાવ્ય છે. પત્નીએ આપેલા ગરમાગરમ ચાના બદલામાં જો એને નાનકડું સ્મિત મળી જાય તો એનો દિવસ સુધરી જાય. એવી જ રીતે સાંજે થાક્યાપાક્યા ઘરે પહોંચેલા પતિને દરવાજામાં મીઠા સ્મિત સાથે આવકાર મળે તો એનો અડધો થાક ત્યાં જ ઉતરી જશે. જે પરિવારમાં સ્મિતનો દુકાળ હોય ત્યાં જીવન થોડું વધુ અઘરું હોય છે. એવા ઘરનું ફર્નીચર ભવ્ય હોય તો પણ સભ્યો ‘અભવ્ય’ જ ગણાવાના! સ્મિતના સતત અભાવમાં  ચહેરાઓને લંચોરસ  થઈ જતાં જોયાં છે. સાચું પૂછો તો કાયમ તોબરું ચડાવીને ફરતા માણસને માણસ પણ ગણવો કે કેમ એ વિચારવા જેવી બાબત છે.

તાજા જન્મેલા બાળકનાં બોખા મુખેથી જ્યારે સ્મિત રેલાય ત્યારે પરીઓના દેશમાં ખૂશીની છોળો ઉડતી હોય છે એવું કહેવાય છે. કદાચ આદમ અને ઈવ વચ્ચે સેતુ સધાવાની શરૂઆત પણ સ્મિતની આપલેથી જ થઈ હશે. નહીંતર ત્યારે ક્યાં હજુ કોઈ બોલી કે લિપી આકૃત પામી હતી! ડોક્ટર પાસે જઈએ ત્યારે એ પ્રિસક્રીપ્શન સાથે સ્મિતનાં પણ ડોઝ આપે ત્યારે અડધી બીમારી એમ જ છૂમંતર થઈ જાય. લાંબા અંતરનાં પ્રવાસોમાં સાવ અજાણ્યા સહપ્રવાસીઓ વચ્ચે સ્મિતની આપલેથી શરૂ થયેલ પરિચય સાથે ભાતું ખાવાથી લઈને  અંગત વાતો વહેંચવા સુધી પહોંચે છે. આજના ફેસબુકિયા અને વોટ્સેપિયા જમાનામાં સિન્થેટીક સ્મિત એટલે કે ‘સ્માઈલી’ કે ‘ઈમોજી’ની જબરી બોલબાલા છે. મેસેજના રીપ્લાયમાં એક સ્માઈલી મોકલી દઈએ એટલે પત્યું. સામેવાળાને ક્યાં ખબર પડવાની છે કે વાંચ્યું કે નહીં!  સિન્થેટીક સ્માઈલનો ભેટો તો મોલમાં, રેસ્ટોરંટમાં, કે વિમાન પ્રવાસો દરમિયાન પણ થઈ જતો હોય છે! આવી જગ્યાઓએ ઉભેલા પરિચારકો દરેક આવતી જતી વ્યક્તિને સસ્મિત શુભદિનની શુભકામનાઓ આપતા રહે છે. એ એમની ફરજનો ભાગ છે. ક્યારેક વિચાર આવે કે આખો વખત આવા સિન્થેટીક સ્માઈલ આપીઆપીને એમનાં ગાલ નહિ દુખી જતા હોય? કેટલા લોકો સામો પ્રતિસાદ આપતા હશે? ક્યારેક તમે સામું  મલકીને એમના સ્મિતને છોભીલું પડતું રોકી લેજો. સુખ મળશે.

કોઈ ગમતી વ્યક્તિને સ્મિત આપ્યા પછી તે પ્રતિસાદ આપશે કે નહિ એ વિચારમાં અદ્ધર થઈ ગયેલી ક્ષણો માણી છે? ધોમધખતા તડકામાં આમ્રમંજરીને હળવેકથી અડપલું કરીને વહી જતાં પવનને કદી અનુભવ્યો છે? રંગબેરંગી બાંધણી જોઈને એક સાદા સફેદ પોતમાં કેટલી રંગદર્શી  શક્યતાઓ ધરબાયેલી પડી છે એવો વિચાર આવ્યો છે ? મલકી પડાયુંને? આ મલકવું અને સ્મિતવું લાગણીનાં સિક્કાની બે બાજુ છે. એકલા એકલા ઉદભવે એ મલકાટ. સ્મિતનું જ બીજું સુંદર આવર્તન. વ્યક્તિ પોતાનામાં રત હોય, જાત સાથે સંવાદ સાધતી હોય, દુનિયા વિસરીને આનંદ લઈ રહી હોય ત્યારે મલકતી હોય છે. મલકાટ એ સાવ અંગત વસ્તુ છે. મલકવા માટે સામે બીજી વ્યક્તિની જરૂર નથી હોતી. એ તો નિરામય સ્વાનંદ છે. હા.. ‘મૂછમાં મલકવું’ અલગ હોઈ શકે કારણ એ લુચ્ચું હોઈ શકે અને ક્યારેક અસહજ પણ!

સાચું પૂછો તો સ્મિતના વિવિધ આવર્તનો જીવનમાં બનતી નાનીનાની ઘટનાઓ અને સામાન્ય પ્રસંગોને મધુરી સ્મિતિકાઓ બનાવી દે છે. એનું સર્જન આપણી અંદર રહેલા મનુષ્યત્વનું અકાળ અવસાન ન થઈ જાય એટલે જ થયું છે. સ્મિતથી સુખ વહેંચી શકાય, દુઃખ વહેંચી શકાય. એકલતા સુદ્ધાં વહેંચી શકાય. સ્મિતની ગેરહાજરી હોય ત્યાં બે સાથે રહેતી વ્યક્તિ પણ ‘બેકલતા’થી પીડાતી હોય એવું બને. સ્મિત વ્હાલ છે, સમજદારી છે, એપ્રીસીએશન છે. સ્મિત આપણી નાનકડી જીત છે. હું ક્યારેય તમને તમારા ભાગનું સ્મિત આપવામાં અંચઈ નહિ કરું, તમે મને મારા ભાગનું સ્મિત આપશોને?

~ રાજુલ ભાનુશાલી

રાજુલબેન ભાનુશાલીના અક્ષરનાદ પરના ‘સિંજારવ’ સ્તંભના બધા લેખ
અહીં ક્લિક કરીને વાંચી શકાશે.


Leave a Reply to RajulCancel reply

20 thoughts on “સ્મિતોપદેશ – રાજુલ ભાનુશાલી