ખેમી – રામનારાયણ પાઠક 7


‘અલ્યા એમ ને એમ કેટલી દીવાસળીઓ બગાડવી છે? એક બાકસ બે દી તો પોંચાડ્ય.’ ધનિયાએ બીડી સળગાવવા માટે એક ઉપર એક પાંચ દીવાસળીઓ સળગાવી એટલે ખેમીએ કહ્યું.

‘પણ આ જો ને પવનેય કેવો ઉંધો થયો છે. દીવાસળી સળગવા જ નથી દેતો.’ ધનિયાએ ફરી બાકસ ઉઘાડ્યું.

‘લે હું આડું લૂગડું ધરું’ ખેમીએ લાજ કાઢવાનો છેડો લાંબો તાણ્યો અને ધનિયાની પાસે જઈ તેના મોઢા આગળ પવન આડો ધર્યો. ધનિયાની દીવાસળી સળગી. તે શ્વાસ અંદર લે અને મૂકે તે પ્રમાણે દીવાસળીનો પ્રકાશ ઝબક ઝબક થવા લાગ્યો. ધનિયો તેની પત્નીના જુવાન ભરેલા ઘઉંવર્ણા પણ ઉજ્જવલ, મોટી તેજસ્વી આંખોવાળા, નાકે મોટો કાંટો પહેરેલા મુખ સામે જોઈ રહ્યો. બીડીની લિજ્જત કરતાં તે નવોઢાના સૌંદર્યપાનમાં ગરકાવ થઈ ગયો. બીડી સળગી એટલે ખેમી મૂળ જગ્યાએ ખસવા જતી હતી તેને ધનિયાએ કહ્યું,

‘લે, મારા સમ આઘી જા તો.’

‘ગાંડા ન કાઢ્ય, ગાંડા’ કહેતી ખેમી મૂળ જગ્યાએ ગઈ.

‘તારા સમ, ખેમી, તું મને બહુ વહાલી લાગ છ!’

‘જો હજી, એનું એ બોલ, આ આટલા માણસો છે તેનું ભાન છે કે નથી?’

‘એ એમનાં ખાવામાં પડ્યાં છે. આપણી સામું કોણ જોવા બેઠું છે?’ કયાં નવપરિણીત દંપતી આવી માન્યતા નથી સેવતાં?

અજે ધનિયાના ઘરાક એક વાણીયાને ત્યાં નાત જમતી હતી એટલે બન્ને જણાં સારા જમણની ખુશાલીમાં જાજરૂનાં પગથિયાં પર બેઠાં બેઠાં એકાંતગોષ્ઠી કરતાં હતાં. નાતમાં વાઘરી પડતાં અટકાવવા શેઠે તેને ત્યાં બેસાડ્યો હતો. બન્નેએ થોડા દિવસ ઉપર લગ્ન વખતે પહેરેલા કપડા પહેર્યાં હતાં. ધનિયાએ ઉપર ફટકો, નીચે અતલસનું જાકીટ, અને પગમાં મોજાં પહેર્યા હતાં. ખેમીએ એક સુવાસણ શેઠાણી ગુજરી ગયેલી તેનું સ્મશાનમાં કાઢી નાખેલું રેશમી વસ્ત્ર પહેર્યું હતું.

ધનિયો બીડીની એક ફૂંક લઈને બોલ્યો, ‘ખેમી, તારી માંએ ગમે તે માગ્યું હોત તો એ આપીને પણ હું તને પરણત.’

‘પણ મારી માએ કે’દાડે તારી પાસેથી પાઈએ લીધી છે? હું તો ઊલટી તારા ઘરમાં લેતી આવી છું. મારી માંએ તો બ્રાહ્મણ જેવા વીવા કર્યો છે.’

‘તારી માં તો બહુ ભલું માણસ પણ તું કોણ જાણે ક્યાંથી આટલી ભૂંડી નીકળી.’

‘લે વળી, મેં તારું શું બગાડ્યું છે?’

‘જો ને, પરણતાં પરણતાં કેટલા ચાળા કર્યા? દારૂ ન પીએ, ને ગાળ્યું ન કાઢે, ને હાથ ન ઉપાડે તો પરણું નહીં તો ન પરણું ને કોઈ દી એવું કરે તો એને ઉભો મેલીને હાલી જાઉં, આમ તે થાય?’

‘ન ક્યમ થાય? એ દારૂ પીને આવે ને ધિંગામસ્તી કરે, ને ન બોલવાનું બોલે એ મારાથી ન ખમાય જો. એ માર ખાઈ લે એ બીજા!’

ધનિયો ખેમીના સત્ય અને પ્રતાપ આગળ ધીમો પડી ગયો. ‘ઠીક લે, પણ હું ક્યાં પીવા જાઉં છું તે તું આમ ચડી ચડીને બોલે છે? મારે તો ગમે તેમ થાય પણ તને પરણવું’તું. તું નાની હતી ને ગાતડી વાળીને તારી મા સાથે વાળવા નીકળતી ત્યારની મને બહુ ગમતી. તું આ ગાતડી વાળતા ક્યાં શીખી, ખેમી?’ ધનિયાએ ખેમીની છાતી ઉપર વાળેલી ગાંઠને સ્પર્શ કર્યો.

‘પડધરીમાં તો બધીય બાઈડિયું કામ કરતી વખતે એમ ગાતડી વાળે.’ ખેમીની મા મૂળ કાઠિયાવાડમાં પડધરીની રહેવાસી હતી. દુકાળના વરસમાં ખેમીને લઈને અહીં રહેવા આવી હતી. ‘પણ હેં ધનિયા, એ દારૂ શા સારુ તમે પીતા હશો? દારૂમાં તો શું છે એવું? તું તો કહેતો’તો ને કે દારૂ તો કડવો લાગે?’

‘ખેમી, કોક દી ગમે નહિ, તે દાડે પીવા જોવે. બહુ થાકી ગયા હોઈએ ને ગમે નહિ ત્યારે પીયેં ત્યારે સારું થઈ જાય.’

ખેમી થોડી વાર મૌન રહી. તેને ફરી પોતાનું સૌભાગ્ય અને સત્તા સંભાળવાની ઈચ્છા થઈ. તેણે પૂછ્યું, ‘હેં ધનિયા ! મને બીજે પરણાવી હોત તો?’

‘અરે, હું નથી જોતો કોઈની માએ સવાશેર સૂંઠ ખાધી હોય તે તને પરણે. ગમે ત્યાંથી તને ઉપાડી જાત.’

ખેમીએ કહ્યું, ‘લે રાખ્ય રાખ્ય, એવું અભિમાન ન કર્ય, આ દુનિયામાં શેરને માથે સવાશેર પડ્યા છે.’

એટલામાં નાતમાં કોલાહલ થયો. એક કૂતરું અંદર પેસી ગયેલું. તેણે એક ભાણું અભડાવ્યુ અને તેને માર મારીને બહાર કાઢ્યું. શેઠ ચીડાયો. તેણે ઘાંયજાને ખૂબ ધમકાવ્યો. ઘાંયજાએ ભંગીનો વાંક કાઢ્યો. અને શેઠની બધી રીસ ભંગી પર ઉતરી. પોતે મોટા ગવંડર થઈને બેઠાં છે. હાથમાં બીડી લઈને! અને કૂતરાં હંકાતાં નથી. ઊઠો અહીંથી હરામજાદીના…’ તેણે માત્ર મારવું બાકી રાખ્યું.

ધનિયા-ખેમીને ઘણું જ માઠું લાગ્યું. તેમના રંગમાં ભંગ પડ્યો. તેમનો બધો ઉલ્લાસ ઉડી ગયો. બંને કશું બોલ્યા વિના ઉઠી ચાલવા માંડ્યા. ક્યાં જવું એ નક્કી ન હતું પણ ખેમી, સ્વાભાવિક રીતે કંઈક મનને વિનોદ મળે તેવા દ્રશ્યો તરફ જવાની પ્રેરણાથી રીચી રોડ પર ચાલવા લાગી. ધનિયાને વધારે માઠું લાગ્યું હતું. ખેમી તેને આશ્વાસન આપવા લાગી. ધનિયાથી ત્યાં ન બોલાયું તે આટલી વારે અહીં બોલ્યો, ‘કૂતરાં હાંકવાનું કામ તો ઘાંયજાનું હતું, તેમાં મારા પર શા સારું આટલા વાના કર્યાં?’ વળી ખેમીએ આશ્વાસન આપ્યું. ધનિયાએ તેના મનમાં જે ખરું દુઃખ હતું તે કહ્યું, ‘બીજું કાંઈ નહિ, તારા દેખતા એ એવું બોલી ગયો એ મારાથી નથી ખમાતું.’

ખેમી ઉંડા વિચારમાં પડી ગઈ. પોતે ધનિયાને વાતે ચડાવ્યો અને વધારે અપમાન ધનિયાનું થયું તેનો અન્યાય એને ખૂંચવા લાગ્યો. ધનિયો ગમગીન થઈ મૂંગોમૂંગો ચાલતો હતો તેથી તેનો જીવ કળીએ કળીએ કપાતો હતો. રસ્તે ચાલતાં રાયખડને પીઠે જવાનો રસ્તો આવ્યો. ખેમીને યાદ આવ્યો કે ધનિયાને ગમતું નથી ત્યારે દારૂ પીવાથી સારું થાય છે. સ્ત્રીસુલભ કોમળતાથી તેણે છેડેથી અરધો રૂપિયો છોડીને ધનિયાને આપતાં કહ્યું, ‘હવે એમ ક્યાં સુધી મૂંગો રહીશ? જા, પણેથી ઝટ દારૂ પી આવ. ઝટ પાછો આવજે.’

ખેમી રાહ જોતી ઉભી હતી. પોતે દારૂ ન પીવાની શરત કરાવી હતી અને પોતે જ દારૂ પીવાના પૈસા આપ્યા તે ઠીક ન કર્યું. એમ તેને શંકા થવા લાગી. એટલામાં ધનિયો હરખાતો હરખાતો આવ્યો અને કહેવા લાગ્યો, ‘ખેમી, જો હવે મને ઠીક થઈ ગયું. હું નહોતો કહેતો કે દારૂથી મને ઠીક થઈ જાય છે?’ ખેમીએ કહ્યું, ‘હવે એ વાત મેલ્ય, પણ ખબરદાર, જો બીજી વાર કોઈ દી પીધો તો! ઘરમાંથી કાઢી મૂકીશ.’

‘ના ખેમી, કોઈ દી ન પીઉં, તું મને બહુ ગમછ. હવે વાણિયાની નાત જહન્નમમાં ગઈ. હું દારૂ પીઉં છું પણ મને કોઈ દી ચડતો નથી. જો અત્યારે પણ મારા બોલવામાં કોઈ ફેર પડે છે? તું તો અમથી મારાથી ડરે છે, ગમે તેવો દારૂ પીઉં તોય તને ન મારું. તું મને કેટલી વહાલી લાગે છે?…’ વગેરે બબડતો ધનિયો ચાલવા લાગ્યો. ખેમી મૂંગી મૂંગી તેને લઈને આ બધા બનાવો પર વિચાર કરતી ઘેર ગઈ.

* * *

સાંજનો પહોર, જે ગાતડી ઉપર ધનિયો અમદાવાદમાં મોહી પડ્યો હતો તે ગાતડી વાળી, ખેમી વાળે છે. પણ અત્યારે તે અમદાવાદમાં નથી, અત્યારે તેની પાસે ધનિયો નથી. છએક માસ ઉપર તેણે બન્નેને છોડ્યા છે. ઉપરના બનાવ પછી, દારૂ ન પીવાની લગ્નની શરત છતાં, કંઈક ખેમી સહન કરી લેશે એવા વિશ્વાસથી, કંઈક શરત પાળવી એ બૈરી આગળ નબળાઈ બતાવવા જેવું લાગવાથી, કંઈક પોતાને દારૂ ચડતો નથી એવા પીનારને સામાન્ય મિથ્યાભિમાનથી, કંઈક ખરાબ સોબતથી તે દારૂ પીવા લાગ્યો હતો. ખેમીએ તેને ઘણી વાર ધમકાવ્યો, તિરસ્કાર્યો, મેલીને નાસી જવાની ધમકી આપી, પણ ધનિયાએ તે ખોટી માનીને ગણકારી નહીં. છેવટે એક દિવસ વધારે દારૂ પીને આવ્યો અને ‘મને મેલીને કોને જવાની છે.’ એવા ગર્વમાં તેણે ખેમીને મારી. બીજે દિવસે ખેમી ચાલી નીકળી, તેની માં મરી ગઈ હતી તેથી તે નડીયાદ ગઈ, અને પરસોત્તમ નામના ભંગીઓના ઉપરી મ્યુનિસીપલ કારકુનને પગારમાંથી લાંચ આપવાનું ઠરાવી નોકર રહી. નડીયાદમાં તે સામાન્ય રીતે લહેરી ગણાતી હતી. સર્વ ભંગીઓ તેની સાથે મશ્કરીમાં જોડાતા, પણ ખેમીના દિલમાં ધનિયાને છોડ્યાનો ઉંડો કાંટો રહી ગયો હતો. અમદાવાદથી આવતા દરેક ભંગીને તે ધનિયાના ખબર મેળવવા બહુજ આતુરતાથી પૂછતી. તે ધનિયા પાસે જાય તો ધનિયો તેને ફરીથી પ્રેમથી રાખે એમ તે જાણતી હતી, પણ ધનિયો તેને બોલાવે તો જ જવું એવી તેની ટેક હતી. ધનિયો બોલાવે તે માટે તેણે માનતાઓ માની હતી છતાં હજી ધનિયાનું કહેણ આવ્યું નહોતું તેથી તે નિરાશ થતી જતી હતી. અને તે નિરાશાથી ઉશ્કેરાઈ મનની બધી દાઝ લાંચ લેનાર પરસોત્તમ ઉપર કાધતી હતી. તેણે તેની ચીડવણીના ગીત જોડ્યા હતાં.

ખેમી વળતી હતી ત્યાં પાસેથી મંગીએ વાળતા વાળતા કહ્યું, ‘અલી ખેમલી, પેલું ગીત ગા જોઈએ.’

ખેમી ધનિયાના વિચાર કરતી હતી. તેણે સહેજ ભાવે કહ્યું ‘તું જ ગા!’

મંગીને ખેમી જેવું ગાતાં આવડતું નહોતું. તે બોલી, ‘પણ એની ચોથું વેણ નથી બેસતું આવતું.’

‘તને ગાતાં નહીં આવડતું હોય.’

‘ત્યારે તું ગા જોઈએ.’

ખેમીને ચાનક ચડી. તેણે ગાયું –

‘ઓરો આવ્યને કેશલા, તારો ઓશલો કૂટું;
ઓરો આવ્યને કેશલા, તને પાટુએ પીટું,
ઓરો આવ્યને કેશલા, તને ધોકણે ઢીબું,
ઓરો આવ્યને કેશલા, તારે પૂંછડે લીંબુ.

લે આમાં શું નથી બેસતું આવતું?

‘પણ આ તો બેસતું કર્યું કહેવાય. પૂંછડે લીંબુ એમ કંઈ કહેવાય?’

‘મૂછો હોય તો લીંબુ રાખે ના! એતલે આ તો પૂંછડે લીંબુ રાખે છે.’

મંગી ખડખડાટ હસી. પરસોત્તમના ગોરા, ટૂંકા, કપાળવાળા; લાંબા મોઢા ઉપર ભૂરી આછી અને ટૂંકી મૂછો નહીં જેવી દેખાતી. બંને ઉત્સાહમાં આવીને ગાવા લાગી. એટલામાં પરસોત્તમ નીકળ્યો. તેણે માથે વાળવાળી ટોપી પહેરી હતી, નીચે દેખાતા ખમીસ ઉપર કાળો હાફકોટ પહેર્યો હતો, અને હાથમાં એક પાતળી સોટી હતી. તે જોડા ઉપર મારતો મારતો તે ચાલતો હતો. તેણે ગીત ગવાતું સાંભળ્યું, એ ગીતમાં તેનું પોતાનું નામ ન હતું, તેને કોઈ એ પ્રત્યક્ષ રીતે કહ્યું નહતું છતાં કાવ્યવિવરણના કોઈ ગૂઢ નિયમથી તે સમજી ગયો હતો કે ગીત તેને અનુલક્ષીને જ ગવાતું હતું. ‘મનોમન સાક્ષી છે’ એ સૂત્ર જીવનના કોઈ પણ ક્ષેત્ર કરતા ચીડવણીમાં સૌથી વધારે સાચું ઠરે છે. તેણે બૂમ પાડી -‘એ હરામખોરો! કામ કરો કામ, રાગડા તાણો છો?’

મંગી ખાસીયાણી પડી ગઈ, પણ ખેમીએ જવાબ આપ્યો, ‘ગાઈએ છીએ, પણ જુઓ છો ના, હાથ તો કામ કરે છે!’

‘હરામખોર, મારી સામે બોલે છે? ઉપરીનું અપમાન કરે છે?’

‘પણ હું તમને ક્યાં ગાઊં છું’

‘તું ગા આખામાં ગા ગા કરે છે અને મારું અપમાન કરે છે તે શું હું નથી સમજતો?’

મંગી સામું મર્મની નજરે જોઈ ખેમી બોલી, ‘લે અલી, હું ક્યારેય પસાભાઈને ગાઊં છું? હું તો અમદાવાદમાં એક કેશલો હતો, તે ભંગીઓના પૈસા ખાતો એને ગાઊં છું.’

‘હરામખોર, પાછી મને સમજાવવા આવે છે? ઉપરીનું અપમાન કરે છે? અમે અમારા ઉપરીનું માન રાખીએ છીએ તે જોતી નથી? સામો જવાબ આપે છે?’

‘પણ ભાઈસાબ….’

‘બસ કર, હવે બકબકાટ ન કર. અમારે બીજું કામ છે. આમાં અંગૂઠો પાડી આપ એટલે પગાર આપું.’ તેણે પાસેના ઓટલા પર પત્રક મૂક્યું. પહેલા મંગીએ અંગૂઠો પાડી આપ્યો એટલે તેણે ખેમીને અંગૂઠો પાડવાનું કહ્યું.

‘પહેલા મને પગાર આપો, પછી અંગૂઠો પાડું.’

‘શું તું શાહુકાર અને સરકાર ચોર? સરકારી નિયમ પ્રમાણે થશે. પહેલા અંગૂઠો આપ પછી પગાર મળશે.’

‘ત્યારે લ્યો આ અંગૂઠો.’ કહી અંગૂઠો પરસોત્તમને બતાવી ખેમીએ અંગૂઠો પાડી આપ્યો. પરસોત્તમે એ જોયું ખરું પણ તેને આ ચિડાવાનો સમય નહોતો. બન્નેના પગાર માંથી અરધો અરધો રૂપિયો કાપી બાકીના સાડા નવ રૂપિયા તેણે નીચે નાંખ્યા. મંગીએ તો પોતાના પૈસા લઈ લીધા. ખેમીએ કહ્યું, ‘મને પૂરા આપો તો લઈશ નહીંતો નહિં લઊં.’

‘ન લે તો ભલે પડ્યા ભોંય પર, હું તો જાઊં છું.’ એ ચાલવા જતો હતો ત્યાં ખેમીએ લાંબો સાવરણો સામી ભીંતે અડાડી તેનો રસ્તો રોક્યો. ‘એમ તે કેમ જવાશે?’

એટલામાં બીજા જીલ્લાના ભંગી આવ્યા. પરસોત્તમે જોયું કે ખેમી સાથે પોતે ફાવશે નહીં અને બીજા ભંગી આગળ તે હલકો પડશે એટલે તેણે ટૂંકું કર્વા કહ્યું, ‘લે, તારા પૈસા, પેલો અરધો પાછો લાવ.’

‘પહેલા રૂપિયો આપો એટલે આપું.’

પરસોત્તમે રૂપિયો નીચે ફેંક્યો એટલે ખેમીએ સાવરણો લઈ લીધો અને રૂપિયા નીચે નમી લેવા માંડ્યા. પરસોત્તમે ફરી નીચે પડેલો અરધો માંગ્યો.

‘ઉભા તો રહો. ખખડાવી તો જોવા દ્યો.’ બીજા સામું જોતી જોતી તે રૂપિયા ખખડાવવા લાગી.

પરસોત્તમે ફરી અરધો માંગ્યો.

‘મનેતો નથી જડતો’ કહી ખેમી ચાલવા લાગી. પરસોત્તમને નીચે નમી ધૂળમાંથી તે અડધો લેવો પડ્યો.’

આજે ભંગીયાને ખેમી માટે આશ્ચર્ય સાથે માન થયું. તેણે ગીત ઉપાડ્યું અને બધા ભંગી ગાવા લાગ્યા,

‘ઓરો આવ્યને કેશલા, તારો ઓશલો કૂટું;
ઓરો આવ્યને કેશલા, તને પાટુએ પીટું,
ઓરો આવ્યને કેશલા, તને ધોકણે ઢીબું,
ઓરો આવ્યને કેશલા, તારે પૂંછડે લીંબુ.

રસ્તે ચાલતા માણસો અને સ્ટેશનેથી આવતા ઉતારુઓ આ વિચિત્ર ગીત સાંભળવા ઉભા રહેતા હતા. એટલામાં એક અવાજ આવ્યો.

‘અલી ખેમી, આમ તો આવ્યોઅ.’

ખેમી તરત ગાતી બંધ પડી, ઉભી રહી ગઈ. અવાજ આવ્યો તે શેરીમાં તેણે જોયું અને તે તરફ ચાલી ગઈ.

તેની સાસુ તેને બોલાવવા આવી હતી.

* * *

ધનિયો અને ખેમીના પહેલા ત્રણ દિવસો અકથ્ય આનંદમાં અને ખાવાપીવામાં ગયા. ચોથે દિવસે રાત્રે ધનિયો અને ખેમી વાતો કરવા બેઠાં. નડીયાદમાં ખેમી કેમ રહેતી, તેના ગીતો, તેની બીજા ભંગીઓ સાથેની ગમ્મતો બધું સાંભળીને ધનિયો બોલ્યો, ‘ખેમી, તું કઠણ હૈયાની તો ખરી હોં. મને અહીં ગમતું નહોતું ને તું ત્યાં મજા કરતી હતી.’

‘મને ગમતું નહોતું, પણ તું બોલાવે નહીં ત્યાં સુધી મારાથી કેમ અવાય?’

‘હું તને શી રીતે બોલાવું? મારો ગુનો થઈ ગયો તે મારા પગ ભારે થઈ ગયા. માને કહેતો હતો, પણ એ કહે ‘એક બે દિ’ માં આવશે. કેટલાક દી’ રહેશે, પણ તું તો વટ્નઓ કટકો!’

‘તારો ગુનો, તેં તારે બોલાવવી જોઈએ ના!’

‘પણ ભદ્રકાળીમાતાનું સાચ ભારે.’

‘એ કેમ?’

‘જો, પહેલા રામદેવપીરની માનતા માની તોય તું ન આવી, પછી હરખશામાતાની માની, પછી ઝાપડી માતાની માની, તોય તું ન આવી. પછી ભદ્રકાળી માતાની માની. ઘેર ગયો ત્યારે મારી મા કહે અલ્યા ધનિયા, તું બહુ સૂકાતો જાસ છ. લે તને બીજી પરણાવું. મેં કહ્યું, મારે બીજી નથી પરણવી. મારે તો ખેમી આવે તો હા નહીં તો ના. પછી મારી મા તને તેડવા આવી.’

‘મેંય કેટલી માનતાઓ માની ત્યારે તારી મા મને બોલાવવા આવી.’

‘તેં કોની કોની માની?’

‘મેં રામદેવપીરની માની. પછી નડીયાદમાં સંતરામ મહારાજનો થાળ માન્યો. પછી મહાકાળીની જાતર માની.’

‘અરર ખેમી.’

ધનિયા ઉપર જાણે વજ્રપાત થયો. ‘તેં ભૂંડું કર્યું, તારી માનતાના સાઠ રૂપિયા થયા, મારી માનતાના પચાસ થયા. લગન ખરચના બસો અઢીસો ઉભા છે ને પેલો પટેલીયો હંમેશ આંટા ખાધા જ કરે છે. આ ક્યારે ભરી રહીશ હું? ને ભદ્રકાળી તો હાજરાહજૂર છે!’

કયા દેવની માનતાથી બંને ભેગા થઈ શક્યા તે નક્કી ન હોવાથી બધી માનતા પૂરી કર્યા વગર છૂટકો નહોતો.

‘અરે એમાં શું? ચારસો રૂપ્યા તો હમણાં ભરી દઈશું. મારા ઘરેણા વેચીને ભરજે.’ ખેમીએ સાંત્વન આપ્યું.

‘અરે હજી તો પંચનો દંડ ભરવનઓ બાકી છે. તે તો મેં તને કહ્યું નથી.’

‘ઉંચી નીચી નાતોની અનંત શ્રેણી વાળા આપણા સમાજમાં દરેક નાતને પોતાનાથી નીચું કોઈક જોઈએ છે. અમદાવાદના ભંગી કાઠિયાવાડથી આવેલા ભંગીને હલકા ગણતાં. ધનિયાને પરણતી વખતે બંને પંચોને જમાડવા પડેલા. ખેમી જતી રહી એટલે કાઠિયાવાડી પંચ ભેગું થયું. તે પંચે અંદર અંદર મસ્લાત ચલાવી. પછી અમદાવાદના પંચને વાત કરી. પછી અમદાવાદનું પંચ મળ્યું. એટલામાં ખેમી પાછી આવી. હવે દંડ કરવનો તો રહ્યો નહીં, પણ આટલા દિવસ ખાધું તો તેના ખરચના પૈસા બન્ને પંચે ધનિયાના માથે ચડાવ્યા. આપણા સમાજમાં નાતની રૂઢિઓ અને નાતના ઠરાવો કુદરતી બનાવો જેવા અનિવાર્ય અને અપ્રતિરોદ્ય ગણાય છે.

આ બધું સાંભળી ખેમી પણ હબકાઈ ગઈ, પણ તેણે તેમ છતાં આશ્વાસન આપ્યું. પુરુષને હિંમત હારતો જુએ છે ત્યારે સ્ત્રીમાં ઓર જ હિંમત આવે છે.

પણ ધનિયાને સાંત્વન મળ્યું નહીં. હતાશ થઈ તે ખેમીના ખોળામાં ઉંઘી ગયો અને ખેમી પણ ચિંતામાં ઉંઘી ગઈ. ત્રણ દિવસનું સુખ ભોગવી આ દંપતિ પાછાં દુઃખી સંસારમાં ડૂબ્યાં.

બીજે દિવસે ખેમીએ ઘરેણાં કાઢી આપ્યાં અને એ વેચવા કહ્યું. પણ બૈરીને અડવી જોવાનો વિચાર નહીં ખમાયાથી વેચવાને બદલે ધનિયે તેને ઘરેણે મૂકી રૂપિયા ઉપાડ્યા. તેણે વેચ્યા હોત તો ઠીક રકમ ભરાત, પણ તેને ઘરેણે મૂકવાથી રકમ થોડી મળી અને છેવટે વ્યાજમાં ઘરેણા ડૂબી ગયાં. ધનિયો કે ખેમી કોઈ આ સમજ્યા નહીં. બંને એ બને તેટલા પૈસા બચાવી ભરવા માંડ્યા. એટલામાં ધનિયાની માં મરી ગઈ. તેનું સોએક રૂપિયા ખરચ થયું. ત્રણ મહીના પછી ખેમીને સુવાવડ આવી, એટલે તે પણ કમાતી મટી. સુવાવડ દરમ્યાન ધનિયાને ખેમીનું સાંત્વન ઓછું થયું એટલે ચિંતામાંથી મુક્ત થવા એ દારૂ તરફ વળ્યો.

ખેમી સુવાવડમાંથી ઉઠી ત્યારે તેણે જોયું કે ધનિયો પાછો પીવા માંડ્યો હતો. તેણે ધનિયાને ફરી ધમકાવ્યો. પણ હવે તેની ધમકીમાં તિરસ્કાર નહોતો, દયા હતી. તેને લાગતું હતું કે ધનિયાની આ દશા માટે પોતે જ જવાબદાર છે, છતાંય એક દિવસ કઠણ થઈને ધમકાવ્યો. ધનિયો કંઈ બોલ્યો નહીં, પણ રાત્રે ઘેર પાછો ન આવ્યો. ખેમી તેને રીચી રોડના ફુટપાથ પરથી શોધીને ઘેર લઈ ગઈ. ખેમી તેને સમજાવતી, પણ તેનો જવાબ ધનિયો માત્ર નિશ્વાસથી આપતો. હવે ખેમીનું હ્રદયમાત્ર દ્રવતું હતું. તેને શિખામણ દેવા જેટલી કડકાઈ તેનામાં રહી નહોતી. એક દિવસ શિયાળાની રાત્રે ખૂબ ઠંડીમાં ધનિયો ઘેર ન આવ્યો. ખેમી બે વરસની બાળકીને ઘરમાં રડતી પૂરી શોધવા નીકળી. બે કલાકે એણે તેને નદીની રેતમાં પડેલો જોયો. તેને ઉઠાડીને ધીમે ધીમે ઘેર લઈ ગઈ. બીજા દિવસથી ધનિયાને ન્યુમોનિયા થયો. ખેમીએ ફરી માનતાઓ માની, ભુવાને બોલાવ્યો, તેણે નવી માનતાઓ આપી, પણ ખેમીનો ધનિયો ઉઠ્યો નહીં.

ખેમી રાંડી.

* * *

વૈધવ્યનો શોક ખેમીના આખા જીવનમાં વ્યાપી ગયો હતો. તેને બીજુ તો કંઈ નહીં પણ ધનિયો માનતા સોતો ગયો એનો શોક ઘણો થતો હતો. એથી તેના જીવને શું શું ખમવું પડશે એની શંકાઓ થયા કરતી અને ઉપાય સૂજતો નહોતો.

એક દિવસ ખેમી રીચી રોડ વાળતી હતી, હવે તે ગાતડી વાળતી નહોતી. વાળતા વાળતા તેને ધનિયાની માતાના વિચાર થવા લાગ્યા. ત્યાં તેણે સામે ઓટલા પાસે એક બ્રાહ્મણને જોયો. તેણે કપાળમાં આડું મોટું ત્રિપુંડ તાણેલું હતું, વચ્ચે મોટો ચાંદલો કરેલો હતો અને નાક ઉપર પાતળી કાળી આડ કરેલી હતી. માથે ફાટેલી દક્ષિણી પાઘડી મૂકી હતી, હાથના કાંડામાં રૂદ્રાક્ષનો બેરખો અને ગળે રૂદ્રાક્ષની માળાઓ પહેરી હતી. મહારાજ ઓટલો સાફ કરી તેના પર આસન પાથરી, સામે એક પાટી, પેન, હાથના રેખાદર્શક ચિત્રો, ટીપણું અને તે પર રમળના પાસા ગોઠવતાં હતાં. ખેમી તેમની પાસે જવા લાગી. તેને આવતી જોઈ મહારાજે સનાતન તિરસ્કારથી તેને દૂર રહેવા કહ્યું, ખેમીએ કહ્યું, ‘મહારાજ, મારે સવાલ પૂછવો છે.’

‘તો ચાર આના નીચે પગથિયા પર મૂક.’

મહારાજને ખેમીનો પડછાયો અપવિત્ર હતો, તેના પૈસા અપવિત્ર નહોતા. ખેમીએ પાવલી મૂકી, મહારાજે છાંટ નાખી લઈ લીધી. પછી કહ્યું, ‘પૂછ હવે.’

‘મહારાજ, કોઈનો ધણી માનતા સોતો મરી ગયો હોય, તેની વહુ માનતા કરે તો તેને પહોંચે કે ન પહોંચે? બરાબર જો જો મહારાજ.’

આંગળીના વેઢાં ગણી મહારાજે કહ્યું, ‘હા’

‘સારું મહારાજ’ કહી ખેમી ચાલવા જતી હતી ત્યાં મહારાજે ફરી બોલાવી કહ્યું, ‘પણ નાતરે જાય તો ન પહોંચે.’

ખેમી પગે લાગી ચાલી ગઈ. ખેમી હવે માનતા પૂરી કરવા પૈસા બચાવવા માંડ્યા. ખેમીની કળા પડી ગઈ હતી, પણ તેનું સૌંદર્ય ઓછું થયું નહોતું. ઘણાં ભંગીઓએ તેને નાતરું કરવા કહેવરાવ્યું. તેણે સૌને એક જ જવાબ આપ્યો કે ધનિયાની માનતા પૂરી કર્યા વિના તેનાથી નાતરું ન કરાય. એક ભંગીએ માનતાના પૈસા રોકડા આપવા કહ્યું, પણ ખેમીએ પોતાની કમાણીથી જ માનતા પૂરી કરવાનો નિશ્ચય જણાવ્યો.

સાત વર્ષે તે ધનિયાની માનતાઓ પૂરી કરી રહી. એક ભંગીએ વળી તેને ઘરગવા કહેવરાવ્યું, તેણે જવાબ આપ્યો, ‘ના ના, આટલે વર્ષે મારે જીવતર પર થીંગડું નથી દેવું!’

રામનારાયણ વિ. પાઠક

શ્રી મનસુખલાલ ઝવેરી કહે છે તેમ કથનના ત્રણ મુખ્ય અંગો – પાત્ર, ક્રિયા અને વાતાવરણ વાચકના ચિત પર એક જ છાપ મૂકી જતા હોવાથી આને વાર્તામાં પ્રાધન્ય મળે તે કુદરતી છે. પાત્રોની ગતિવિધિ અને વાર્તાને અનુરૂપ વાતાવરણનું નિર્માણ પણ સર્જકના ચિત્રમાં ચાલતા અભિનિવેશ સાથે અનુકૂલન સાધે તો જ તેનું પરિણામ અનોખું આવી શકે. પ્રસ્તુત વાર્તામાં પણ આ જ વિશેષતા ભંડારાયેલી પડી છે. શ્રી રા. વિ. પાઠકની કલમનો ચમત્કાર અહીં સ્થળે સ્થળે થયા કરે છે. સામાન્યજીવનનું તાદ્દશ નિરૂપણ, એ જીવનની ઘટનાઓ અને રૂઢિઓનું સહજ આલેખન પ્રસ્તુત વાર્તાની વિશેષતા છે, તો એક ઉંડો કટાક્ષ પણ સમાજને માટે એમાંથી નીકળતો જણાય છે. ગુજરાતી ભાષાની કેટલીક શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓમાં પ્રસ્તુત વાર્તા ‘ખેમી’ અવશ્ય સ્થાન પામે. આજે આપ સૌની સાથે એ વહેંચતા આપણી ભાષાના એક અમૂલ્ય ખજાનાને માણવાની મજા મળી છે.


આપનો પ્રતિભાવ આપો....

7 thoughts on “ખેમી – રામનારાયણ પાઠક

  • SB

    ૩૫ વરસ પહેલા આ ખેમી નો પાઠ અમે ભણતા હતા ત્યારે ખૂબ જ કંટાળો આવતો હતો. પાસિંગ માર્ક મેળવવા પરાણે વાચ વાંચવો પડતો હતો. આજે અહીં વાચતા કોઇ કંટાળો નહી, એક અજાણ્યો આનંદ થયો. દ્રષ્ટિ દ્રષ્ટિ નો ફેર, બીજું શું.

  • pragnaju

    ભૂલી ન ભૂલાય તેવી દ્વિરેફની અમર વાર્તા

    બીજી વાર્તાઓ પણ મૂકવા વિનંતિ

  • kiran mehta

    આ વાર્તા આપણી સામજીક વ્યવસ્થાનુ સચોટ વર્ણન કરે છે. આપણો સમાજ વર્ષોથી એજ ઘરેડમા જીવે છે. ન્યાતજાતના ભેદભાવ ચાલ્યાજ આવે છે, હા સમયની સાથે ઓછા જરુર થયા છે. જોકે આધુનિક સમયમા બે જ જ્ઞાતિ રહી છે, અમીર અને ગરીબ ! આ વાર્તામા બન્ને પાત્રનો અરસપરસનો પ્રેમ હ્રદયસ્પર્શી છે. એક સ્ત્રી પતિને દુખી જોઇને દારુ પીવાની છુટ આપે છે, સાથે એ સ્વાભિમાની પણ છે. ઉત્ક્રુષ્ટ વાર્તા…………

  • Harshad Dave

    હૃદયની ભાવના અને ઊર્મિઓ વ્યક્ત કરવમાં ભાષા અહીં સુપેરે સાથ આપે છે. ખેમીનું સબળ પાત્ર અને સમગ્ર વાર્તાના પરિવેશના યથોચિત સમન્વયથી કથા હૃદયસ્પર્શી બની છે. કટાક્ષની કટાર જેને વ્યથા પહોચાડવા ઈચ્છે છે તેનાં અંતરતમને સ્પર્શે છે કે નહિ તે સનાતન પ્રશ્ન છે અને રહેશે. -હદ.

  • Ashok Vaishnav

    ગઇકાલે મેં આ બાબતે લખેલ મારા વિચારો અહિં ફરીથી રજૂ કરીને આ પ્રકારનું કાર્ય થતું જોઇને ખુશીની લાગણી તો વ્યક્ત કરૂં જ છું, સાથે સાથે આ પ્રકારનું કાર્ય કરી રહેલ આ બ્લૉગના લેખક, શ્રી અધ્યારુ, અને તેમના જેવા કેટલાય વીરલાઓના પ્રયાસ અને અભિગમને બિરદાવવાની તક પણ ઝડપી લઉં છું.

    “આજે ઑગસ્ટ’૧૧ના નવનીત-સમર્પણના અંક્માં શ્રી ભગવતીકુમાર શર્માની કવિતાઓ વાંચી.
    તે અમારી યુવાનીના – ‘૬૦ થી ‘૮૦ – ના સમયગાળાના એવા સર્જક છે જેઓએ ગુજરાતી ગદ્ય અને પદ્ય સાહિત્યને વિષયો, ગુજરાતી ભાષાના પ્રયોગ તેમ જ વિચાર વૈવિધ્યથી સાંપ્રત બનાવીને ત્યારે વધુ પ્રચલિત અને પ્રસારીત અંગ્રેજીની ટક્કરમાં ઉણું ન ઉતરવા દીધું.
    તેમની સાથે મને મારા તે સમયના પ્રિય એવા અન્ય ગુજરાતી સાહિત્યના સર્જકો – શિવકુમાર જોશી, ચન્દ્રકાત બક્ષી, અનિલ જોશી, હરિન્દ્ર દવે ,મોહમ્મદ માકડ, રઘુવીર ચૌધરી, માધવ રામાનુજ; તે સમયનાં માતબર સામયિકો – ચાંદની, નવચેતન,અખંડ આનંદ , કુમાર કે બાળસાહિત્ય જગતના તારલાઓ વિજયગુપ્ત મૌર્ય, હરિપ્રસાદ વ્યાસ, ગાંડિવ, રમકડું પણ ખુબ યાદ આવે છે.
    તે પછીનાં વરસોમાં ગુજરાતી સાહિત્યનાં print mediumના limited પ્રસારને કારણે આ બધાંની તત્કાલિન ગતિવિધિઓની સાથે ન રહી શકાયું.
    ૨૧મી સદીથી જ ઇન્ટરનેટના વધતા પ્રભાવની સાથે આ માધ્યમથી પરિચિત પેઢીદ્વારા થએલ કાર્યને હવે digital સ્વરૂપે નેટપરથી access કરવું સરળ બન્યું છે.
    પરંતુ તે પહેલાંના ખજાનાને પણ , certainly subject to safeguarding commercial and IPR interests, ટેક્નોલૉજીની મદદથી નવપલ્લવીત કરવામાટે સર્જકો, પ્રકાશકો અને technology-savvy બધા જ ગુજરાતીઓએ વ્યક્તિગત તેમ જ સામુહિક પ્રયાસ કરવાની તાતી જરુરીયાત જણાઇ રહી છે.”

    આ પ્રકારનું કાર્ય થઇ રહ્યું હોય તેને આપણે પ્રસિધ્ધિ આપીએ અને તેમને આવું સાહિત્ય શોધી આપીને તેમ જ digitizationની પ્રક્રિયામાં મદદરૂપ થઇએ.
    આવો સૌ ગુજરાતી netizens, આપણે દરેક આ યજ્ઞમાં આપણું યથાકિંચિત યોગદાન આપીએ.