જલમભોમકા – રસિક ઝવેરી 3


એડન, સુએઝ, નેપલ્સ એમ બંદરગાહો વટાવતી સ્ટીમર આગળ વધી. જિનોઆ આવ્યું. ત્યાંથી લંડન પહોંચવા માટે રેલસફર. વિક્ટોરિયા સ્ટેશને ભાનુ અને આનંદ રૂમાલ ફરકાવતાં ઊભાં હતાં. ચાર વરસે, એના લગ્ન પછી પહેલી જ વાર દીકરી-જમાઈને મળ્યો.

એક મહિનો પગપાળા રખડપટ્ટીમાં કાઢ્યો. તે દરમિયાન હું લંડનના મુખ્ય માર્ગોથી ઠીક ઠીક પાવરધો થઈ ગયો. એક વાર રોયલ ફેસ્ટિવલ હૉલમાં રવિશંકરના સિતારવાદનનો કાર્યક્રમ હતો. ભાનુ-આનંદ સાડા છએ કાર લઈને મને હાઇડપાર્ક પાસે મળવાનાં હતાં. પછી ‘કાશ્મીર રેસ્ટોરાં’ માં જમી પરવારી અમારે થિયેટર પર પહોંચી જવાનું હતું.

હાઈડ પાર્કના મેદાનમાં હું લટાર મારી રહ્યો હતો. ત્યાં લોકોના ટોળા આગળ એક પાકિસ્તાની ભારત વિરુદ્ધ ગાળો ઓકી રહ્યો હતો. બીજી બાજુ એક પાદરી બીજા ટોળાને સ્વર્ગ અને નરકની વાતો સમજાવી રહ્યો હતો. ત્યાં કોઈએ શુદ્ધ કાઠિયાવાડી લહેકામાં મને બૂમ પાડી, ”એ . . એ . . ઈ . . બચુભાઈ! એ મોટાભાઈ!” આશ્ચર્યથી મેં પાછળ જોયું તો નજર સામે એક વધુ મોટું આશ્ચર્ય ઊભું હતું, તપખીરીયા રંગનો ગરમ ચૂડીદાર, સૂરવાલ, બંધ ગળાનો કોટ, માથે કાઠિયાવાડી સાફો, હાથમાં હેવી ઓવરકોટ – એવો એક આદમી દોડતો આવી મારે પગે પડ્યો. પછી કહે, “કાં મોટાભાઈ! તમે ક્યાંથી? ઓળખાણ પડે છે?“

હું ગૂંચવાતો એની સામે તાકી રહ્યો. અહીંયાં લંડનમાં, મને મારા બચપણના નામે બોલાવતો આ માણસ કોણ? ત્યાં વળી એ જ બોલ્યો, ”તમે મને ન ઓળખ્યો, પણ મેં તો તમને વરતી કાઢ્યા હોં! તમે ભાવનગરમાં મામાને કોઠે રે’તા કે નઈ? તમે કપિલભાઇ ઠક્કરના ભાણેજ બચુભાઇ જ ને? યાદ છે – આપણે શેરીમાં હારે રમતા? ઓઘા વાણિયાને હાટેથી ભાગ લઇને ખાતા? હું કાનજી ખવાસ.”

અને એકાએક સ્થળકાળનો ઓછાયો મારી નજર સામેથી ઓસરી ગયો – કાનજી અભેસંગ ખવાસ! અમારી શેરીમાં રહેતો. બચપણમાં અમે ભેળા રમેલા. ”અરે, અરે, કાનજી! તું અહીં ક્યાંથી ભાઇ?” કહેતોકને હું એને ભેટી પડ્યો. મારો લંગોટીયો ભાઈબંધ! એય મને જોઈને ખુશ ખુશ હતો. કહે ”હું તો આઈ તૈણ વરહથી સું દાકતર સા’બની હારે. મેં તમને આબાદ વરતી કાઢ્યા હોં મોટાભાઈ! વાળ ધોળા થયા, પણ અણહાર નો ભૂલાય!” સડક પાસેના બાંકડા પર અમે ગોઠવાયા, અલકમલકની વાતોએ વળગ્યા.

”ઈ જમાનો થાવો નથ હોં મોટાભાઇ! હવે તો દેશમાં હંધુયે ફરી ગ્યું, ઈ બોર તળાવ ને ઈ પીલ ગાર્ડન, ઇ ગંગાજળીયાનું દેરૂ ને ઈ તખ્તેશરની મોજું. ઈ દાલમશાલી ને ભડેકિયાં પાન ખાવાનો ટેસ, ઈ સંધુંય હવે થાવું નથ! મારા કરમમાં જ વદિયા નઈ. તમે મુંબી ગ્યા ને હું રઇ ગ્યો ભણ્યા વિનાનો કોરોધાકોર. પછી વાળુકડવાળા રામજીભા શેઠને ન્યાં ચાકરીયે રઇ ગ્યો, એને વરહ થ્યાં ચાળી ઉપર બે. આ દાકતર સા’બ એમના દીકરા – ઇની હારે તૈણ વરહથી આંઇ કણે સું.”

મેં કહ્યું, “કાનજી, તું તો નશીબદાર, ભૈ! વગર ભણ્યે અહીં લંડનમાં લહેર કરે છે ત્યારે ભલભલાને તો અહીં આવવાની પરમીટેય નથી મળતી.“ તો કહે, “ઈ તો સંધોય ઠીકો ઠીક સે. મોટાભાઇ, હું તો રામજી અદા હારે આપણો સંધોય મલક ફરી વળ્યો, શેઠે એ . . ઈ . . ન રૂપાળી ચાર ધામની જાત્રા કરાવી, ને ગંગામાં તો જાણે અંબાનો અવતાર જોઇ લ્યો. ચાકર માતરને પંડ્યનાં જણ્યાં ની જેમ જાળવે. હોં મોટાભાઈ! ઇ સાચકલાં માણહું ને ઈ જમાનો હવે થાવાં નથ. આ તો અદાએ પરાણે દાકતરસા’બની ભેળો મેલ્યો ને મેં જીભ કસરી કે પંડ હાટે જાળવીશ, એટલે રે’વું પડે. બાકી આપણો મલક ઈ આપણો મલક, બીજં સંધાંય ફાંફાં. જલમભોમકા ક્યાંય થાવી નથ!”

ડૉકટર શેઠની સાથે કાનજી લંડન આવ્યો. પેડીંગ્ટનમાં ડૉકટર પાંચ વરસ માટે છે, હજી બે વરસ કાઢવાનાં. પણ એનું મન ભટકે છે એની ‘જલમભોમકા’માં. મેં કહ્યું, “મારી દીકરી ભાનુ અહીં ચાર વરસથી છે, એને મળવા આવ્યો છું.” વાતોમાં વખત ક્યાં વીતી ગયો એની ખબર ન પડી. આનંદની મોટરનું હોર્ન સડક પરથી સંભળાયું એટલે મેં કહ્યું, “કાનજી, તુંયે આજે અમારી ભેળો જમવા ચાલ.”

રેસ્ટોરામાં અમે ગોઠવાયાં. કાનજીએ છરી-કાંટાથી અદબસર જમવા માંડ્યું. બધી ઍટિકેટ એ બરાબર જાળવતો. જમતાં જમતાં કાનજી ભાનુને કહે, “દીકરી મારી, તું અહીં ચાર વરહથી, પણ મને તો ખબરેય નંઈ. તારે આંઈ કોઈ વાતે મૂંઝાવું નંઈ. અડીઓપટીએ આ કાનજીને, બસ એક ફોન કરી દેવો. મારી તો આંખ્યું ટાઢી થૈ આ તમારી શિવ-પાર્વતી જેવી જોડી જોઇને!” એને જ્યારે ખબર પડી કે આનંદને ગુજરાતી નથી આવડતું ત્યારે એની સાથે હિન્દીમાં ફેંકવા માંડ્યું. કહે “તુમ તો સાબ, બડા નસીબવાળા, હોં કે! અમારી છોડી રતન જૈસી હે. કામ પડે તો હમકો, બસ એક ટેલિફોન કર દેના, હમતો તુમારા કાકાજી લગતા. કોઈ વાતસે મૂંઝાના નંઈ!”

જમવાનું પૂરું થયું એટલે અમે અંદર હાથ ધોવા ગયાં. પાછા આવી કૉફી પીવા બેઠા ત્યારે કાનજી અંદર ગયો. અમે બિલની રાહ જોતાં બેઠાં હતાં, ત્યાં વેઈટર બિલ અને પરચૂરણ સાથે હાજર થયો અને ડિશ કાનજી સામે ધરી. અમે અંદર ગયાં ત્યારે કાનજી કાઉન્ટર પર પૈસા સરકાવી આવ્યો હ્શે! ટિપનો હિસાબ ગણી એણે પાંચ શિલિંગ ડિશમાં રહેવા દીધા.

મેં કહ્યું, ”કાનજી, આ શું? તું તો અમારો મહેમાન – તારાથી પૈસા અપાય જ નહિ!” તો કહે, “દીકરી-જમાઈને પે’લી વાર જોયાં, મોટાભાઈ! કંઈ બોલો તો મારા ગળાના સમ!” એ ભોળા માણસને શું કહેવું? વળી પાંચ પાઉન્ડની નોટ કાઢી ભાનુના હાથમાં આપવા માંડી. મેં કહ્યું, ”અરે, અરે, આ તું શું કરે છે?” તો કહે, “ઈ તો વે’વારની વાત સે, મોટાભાઈ! એમાં તમારાથી કંઈ બોલાય જ નંઈ. લઈ લે દીકરી! તને જમાડીને કાપડું કરવું જોયે મારે. તારા બાપુ ને હું નાનપણમાં ભેળા રમતા. ઈ વેવારે હું તારો કાકો થાઉં.”

અમારી સૌની આંખોમાં ઝળઝળિયાં આવી ગયાં. ભાનુ ઊભી થઇ, વાંકી વળી કાનજીને પગે લાગી. વિલીન થતા જમાનાના અવશેષ જેવા એ સાચકલા માણસની ભાવનાની અવગણના કરવાની એનામાં હિંમત શેં પડે? છૂટા પડ્યાં ત્યારે કાનજીનાં મોંમાં બસ એક જ વાત હતી, ”આપણા મલક જેવો મલક થાવો નથ, હોં મોટાભાઈ! આંઇ કણે મારા જેવાને નો સોરવે, પણ જીભ કસરી એટલે રે’વુ પડે, બાકી જલભોમકા ઈ જલભોમકા!“

– રસિક ઝવેરી

(‘અલગારી રખડપટ્ટી’ માંથી સાભાર.)

રસિક ઝવેરી આપણી ભાષાના એક આગવા પ્રવાસલેખક, ઝવેરાતનો વ્યવસાય કરતા કરતાં ‘ગ્રંથાગાર પ્રવર્તક પુસ્તકાલય’ શરૂ કર્યું હતું, તેઓ ગ્રંથાગાર માસિકનું પ્રકાશન કરતાં અને અખંડ આનંદ તથા સમર્પણ જેવા સામયિકોના તંત્રી વિભાગમાં પણ કામ કર્યું હતું. તેમના પુસ્તક ‘અલગારી રખડપટ્ટી’ માંથી આ ખંડ લેવામાં આવ્યો છે. લેખક લંડનના પ્રવાસે જાય છે, અને અચાનક જ થઈ જતી બાળપણના ભેરુની મુલાકાત અને ‘વિલીન થતા જમાનાના અવશેષ’ જેવા એ માણસની ભાવનાઓની વાત લેખકે હ્રદયસ્પર્શી રીતે અહીં આલેખી છે.


આપનો પ્રતિભાવ આપો....

3 thoughts on “જલમભોમકા – રસિક ઝવેરી

  • Viranchibhai C.Raval

    શ્રિ રસીકભાઈ ભાવનગર ના તે જાણી આનદ થયો અને તેની રજુઆત્ત વાચી આખ સામે ચિત્ર ખડુ થયુ વતન નિ યાદ ખરેખર દુર્લભ છે, ઉપર નો શ્રિ નરેન્દ્રભાઈ નો અભિપાય સરસ વેદના સભર છે

  • Capt. Narendra

    અરે ભગવાન, રસિકભાઇ! તમે તો આ ભાવનગરીની આંખ્યુંમાંથી પાણી વેવડાવ્યા. ક્યાં ઇ બોર તળાવ, ગંગાજળીયું, બારટન લાઇબ્રેરી, અમારૂં ડૉન બિલ્ડીંગ અને મારી મંગળદાસ જેસંગભાઇ કોમર્સ કોલેજ – અમે ઇને મંજેકોકો કે’તા! હું યે લંડનમાં ર્યો, એકાદ ભાવનગરી મળી જાય તો ભયો ભયો. તમે નસીબદાર, તમને નાનપણના ભાયબંધ મળી ગ્યા. આજે અમેરીકામાં રઉં છું, ભાવનગરના સપનાં પણ દુરલભ થૈ ગ્યા છે, પણ તમારી આ કટાર કાળજામાં ગરી ગૈ.